Ντίνο Μπουτζάτι, “Η έρημος των Ταρτάρων”

ΜΙΚΡΕΣ αναγνώσεις ΜΕΓΑΛΩΝ έργων -1: Η φήμη του συγκεκριμένου βιβλίου ήταν μεγάλη, κι όντως δεν με απογοήτευσε, αφού η ιδέα και η εκτέλεση ήταν κορυφαίες, η συγκίνηση απογειώνει την αφήγηση, η υπαρξιακή αγωνία ενδυναμώνει στο έπακρο το κείμενο.

Dino Buzzati “Il deserto dei Tartari” 1940 Ντίνο Μπουτζάτι “Η έρημος των Ταρτάρων”   μετ. Μ. Οικονομίδου εκδόσεις Μεταίχμιο -2019

Είχαμε διαβάσει το “Ένας έρωτας” κι είχαμε καταλάβει ότι ο Ιταλός συγγραφέας ξέρει να χειρίζεται τη γραφή, να διαμορφώνει τα αισθήματα και να τα μεταδίδει εύστοχα στον αναγνώστη. Επομένως, μόλις κυκλοφόρησε η καινούργια μετάφραση της “Ερήμου των Ταρτάρων”, έσπευσα να πάρω μια ακόμα …τζούρα από Buzzati.   

> Μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος, ζωγράφος, ποιητής και δημοσιογράφος, ο σπουδαίος Ντίνο Μπουτζάτι (Μπελούνο 1906-Μιλάνο 1972) θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Ιταλούς συγγραφείς. Μετά το δίπλωμα Νομικής, αφοσιώθηκε στη δημοσιογραφία και στη λογοτεχνία. Ταξίδεψε ως ειδικός απεσταλμένος της εφημερίδας "Corriere della Sera" στην Ινδία, στην Αφρική, στην Ιαπωνία. Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ανταποκριτής από το μέτωπο. Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα το 1933 με το μυθιστόρημα "Ο Μπαρναμπό των βουνών" και μεταξύ άλλων, ακολούθησαν τα έργα: "Έρημος των Ταρτάρων" (1940· Μεταίχμιο 2019), "Η περίφημη εισβολή των αρκούδων στη Σικελία" (1945), "Εξήντα διηγήματα" (Βραβείο Strega 1958) κ.ά.

Το βιβλίο είναι μια καλογραμμένη αλληγορία. Ο χώρος του στρατού έχει δώσει κατά καιρούς πολύ καλά έργα, που δεν μιλάνε ακριβώς για τον στρατό και τη ζωή σ’ αυτόν, αλλά για πολλά θέματα γύρω από αυτόν: τον πόλεμο, τα υπαρξιακά ζητήματα της ζωής και του θανάτου, την ιεραρχία και την εξουσία.

Ο υπολοχαγός Giovanni Drogo παίρνει μετάθεση για ένα άφαντο οχυρό στα σύνορα με την έρημο των Ταρτάρων. Στην αρχή δεν θέλει να μείνει, σοκαρισμένος από την ερημιά, την γκρίζα ατμόσφαιρα και την απωθητική ζωή, αλλά τελικά μένει –με τη θέλησή του, που μπήκε στο κλίμα αυτού του κλεισμένου στον εαυτό του κόσμου. Η ζωή εκεί δεν είναι δύσκολη, καθώς ο υπολοχαγός εκτελεί μόνο υπηρεσίες σκοπιάς και κάποια στιγμή αναλαμβάνει την ημερήσια διοίκηση ενός προκεχωρημένου φυλακίου.

Τι συμβολίζει το Οχυρό, λέξη που ήταν καταρχάς στις προθέσεις του συγγραφέα να τιτλοφορήσει το μυθιστόρημά του; Τι συμβολίζει η έρημος μιας χαμένης στην Ιστορία φυλής;

Για να κάνω λίγο χιούμορ, η ζωή στο Οχυρό μοιάζει με αυτή των δημόσιων υπαλλήλων. Στην αρχή δεν μας αρέσει, αλλά σταδιακά συνηθίζουμε και εθελούσια ενδίδουμε σ’ αυτήν και συμβιβαζόμαστε στη ρουτίνα μας, στην καθημερινότητα που μπορεί να απειλείται αόριστα από …απολύσεις ή εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, αλλά ποτέ δεν χάνει τη “γοητεία” της στασιμότητας. Το Οχυρό είναι μια σταθερή αξία, που βουλιάζει στην ανία, αλλά συνάμα εκφράζει μια κλειστή κοινωνία, προστατευμένη από τις εκπλήξεις της πόλης.

Βεβαίως, όμως, η έρημος και οι Τάρταροι σ’ αυτή την εποχή του 18^ου-19^ου αιώνα είναι μια απειλή. Τι υπάρχει εκεί στο βάθος; Είναι το άλογο που βρέθηκε σελωμένο αλλά χωρίς αναβάτη δείγμα του εχθρού που ετοιμάζεται; Κι αν ισχύει ή δεν ισχύει αυτό, πώς επηρεάζει την ετοιμότητα, την εγρήγορση, τις ανησυχίες των φυλάκων; Κι όταν εμφανίζονται οι εχθροί για να οριοθετήσουν απλώς τα σύνορα, χωρίς διάθεση εχθροπραξιών, πώς θα χειριστούν οι του Οχυρού αυτήν τη νέα κατάσταση;

Πέρα απ’ αυτά η ζωή στο Οχυρό με όλες τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις είναι συνυφασμένη με λέξεις όπως αναμονή, ελπίδα, συνήθεια, εξάρτηση, που κρατά τους ενοικούντες στο Οχυρό δέσμιους μιας “στατικής σταθερότητας”. Παρόλο που θα ήθελαν ένα είδος ηρωισμού ή μια επιστροφή στην πόλη, όπου βρίσκονται οι κοσμικές χαρές, οι γυναίκες και ο ρυθμός της καθημερινότητας, νιώθουν πιο ασφαλείς στην επανάληψη και τη ρουτίνα του στρατοπέδου. Παρόλο που ενίοτε αυτό μοιάζει με φυλακή και με μουντή μονοτονία, εκεί αισθάνονται ότι έχουν βρει ένα σταθερό αυλάκι, το οποίο δεν θέλουν εντέλει, δεν θέλουν ενσυνείδητα να εγκαταλείψουν.

Η ανιαρή ζωή τους μπορεί να αλλάξει μόνο με την ελπίδα …της απειλής. Οι ελάχιστες ενδείξεις για την επίθεση των εχθρών βόρεια της ερήμου των Ταρτάρων, οι μικρές μαύρες κουκίδες, τα αμυδρά φωτάκια μέσα στη νύχτα, η εικασία ενός δρόμου που χτιζόταν σταδιακά ώστε να μπορεί ο εχθρός να πλησιάσει το Οχυρό δεν είναι πηγές ανησυχίας αλλά χαραμάδες ελπίδας για μια πέτρα που θα ταρακουνήσει τη ράθυμη και αργόσυρτη ζωή τους.

Το βιβλίο του Buzzati δεν έχει ιστορικές ή εθνικές βάσεις, αλλά απλώνεται σε ένα άχρονο και άτοπο επίπεδο. Οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες έχουν κατά βάση ιταλικά ονόματα, αλλά και ισπανικά ή γαλλικά, οι εχθροί δεν έχουν εθνικότητα, ο τόπος δεν είναι γεωγραφικά προσδιορισμένος. Συνεπώς, όλα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι έχουμε μια αλληγορία που έχει πανανθρώπινο και διαχρονικό χαρακτήρα. Το Οχυρό και οι Τάρταροι είναι σημεία προσωπικών και συλλογικών ταυτοτήτων, που δέχονται ποικίλες ερμηνείες.

Το τέλος έρχεται με γερές δόσεις συγκίνησης. Καταρχάς, στη σκηνή κατά την οποία αποχωρεί ο συνταγματάρχης Ortiz και ο Drogo νιώθει την πρώτη θλίψη. Και στο τέλος όταν οι εχθροί πράγματι έρχονται, αλλά… (no spoil). Ο Ιταλός συγγραφέας κορυφώνει το βιβλίο όχι με μια ες αεί αναμονή, αλλά με μια μυθιστορηματική ανατροπή που δεν έρχεται σαν άσσος απ’ το μανίκι, καθώς η αληθοφάνειά της, η συγκινητική κορύφωσή της, η υπαρξιακή αγωνία δίνουν μια γερή γροθιά στο στομάχι.

In2life, 7.5.2019 

Πάπισσα Ιωάννα