Tuesday, April 29, 2008

Καραγάτσης_Σέργιος και Βάκχος

Μ. Καραγάτσης
Σέργιος και Βάκχος
Εκδόσεις «Εστία»
Πρώτη δημοσίευση: 1959


Μυθιστόρημα παραλίας θα μπορούσε κάποιος να πει. Κι αυτό γιατί ακολουθεί τη γραφή του συγγραφέα που τρέχει χωρίς σταματημό, ενισχυμένη με σάτιρα, η οποία σε μερικά σημεία κερδίζει το χαμόγελο του αναγνώστη. Ρουφιέται χάρη στο ρυθμό του, σεργιανίζει τους χαρακτήρες στα σοκάκια της ιστορίας και με απλότητα παρουσιάζει τα δρώμενα υπό το πρίσμα μιας άλλης –κωμικής, όπως την παρουσιάζει ο Καραγάτσης- διάστασης. Μυθιστόρημα διαλείμματος για διασκέδαση, δοκιμή στα σκαλιά της σάτιρας με αιχμηρές πλευρές, χαλαρή δομή γύρω από τα δύο πρόσωπα… Καθόλου προκλητικό (όπως συνηθίζει ο λογοτέχνης), καθόλου σκωπτικό για πραγματικά γεγονότα.
Ας δούμε και την άλλη πλευρά: ανατρεπτικό αφού απαξιώνει ιερά και όσια, γελοιοποιεί σοβαρές καταστάσεις, καρναβαλοποιεί –κατά Μπαχτίν, όπως έδειξε πρόσφατα ο Μπαζούκη στο συνέδριο του Καραγάτση- την εκκλησιαστική σοβαροφάνεια και διακωμωδεί την ιστορία που ταλαντεύεται ανάμεσα στο θαύμα και στο μυστήριο.



Πατριάρχης Φώτιος

Wednesday, April 23, 2008

Μ. Καραγάτσης_Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου

Μ. Καραγάτσης
"Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου "
Εκδόσεις «Εστία»
Πρώτη δημοσίευση: 1943


Το πρώτο ίσως αιρετικό ιστορικό μυθιστόρημα που παίρνει αποστάσεις από το ηρωικό πρότυπο. Ο πρωταγωνιστής μέσα στους χρόνους της Επανάστασης του ’21 πηγαίνει με το μέρος των Τούρκων για να σωθεί δείχνοντας τον ευδαιμονιστικό προσανατολισμό της ζωής του. Ο Καραγάτσης στήνει έναν αντιήρωα, για να μεμφθεί τις εγωιστικές τάσεις και τη διχόνοια των Ελλήνων, ενώ δεν λείπουν και οι αριστερές του σκέψεις (παράδοξο για τον δεξιό Καραγάτση;) για την ταξική πάλη μέσα στους κόλπους της επανάστασης.
Ο συγγραφέας έχει χαρακτηριστεί amoral και πολλές φορές απορώ αν αξίζει να προβάλλει κανείς μια τέτοια στάση. Φυσικά δεν μιλάμε να ξαναγυρίσουμε στα εθνικιστικά μελοδραματικά πρότυπα άλλων εποχών, αλλά ξαναδιαβάζουμε την ιστορία για να πούμε έτσι ωμά αλήθειες ή για να προτείνουμε τις δικές μας αηθικιστικές απόψεις; Ο «Κοτζάμπασης» έχει πολλά κενά στον χειρισμό της αφήγησης, αλλά ο Μίχαλος Ρούσης με την αμοραλιστική στάση του τραβάει ολόκληρη την προσοχή και τα φώτα της ερμηνείας. Γενικά πρόκειται για ένα βιβλίο που δεν έχει τραβήξει πολύ την προσοχή της κριτικής, είτε για την αήθικη ιδεολογία του είτε εξαιτίας της χαμηλότερης στάθμης του σε σχέση με τα υπόλοιπα του Καραγάτση.


Πατριάρχης Φώτιος

Saturday, April 19, 2008

Μ. Καραγάτση_Η μεγάλη χίμαιρα

Πρόγραμμα καραγατσικής σκυταλοδρομίας

15.4. Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν
19.4. Η μεγάλη χίμαιρα
23.4. Ο κοτζάμπασης του Καστρόπυργου
29.4. Σέργιος και Βάκχος
02.5. Το χαμένο νησί
05.5. Κίτρινος φάκελλος (ΙΣΤΟΛΕΣΧΗ: ΣΥΖΗΤΗΣΗ)



Μ. Καραγάτσης
“Η μεγάλη χίμαιρα”
Εκδόσεις «Εστία»
Πρώτη δημοσίευση: 1940


‘H Mεγάλη Xίμαιρα’ είναι ένα λεπτομερές ψυχογράφημα. Ο συγγραφέας καταπιάνεται με έναν γυναικείο χαρακτήρα και τον αναλύει συστηματικά. Eίναι η ιστορία της Mαρίνας, μιας νεαρής Γαλλίδας που ερωτεύεται, παντρεύεται και ακολουθεί τον άνδρα της στη Σύρα, στο πατρικό σπίτι της Eπισκοπής. Eκεί ζει κάτω από τον βαρύ, αποδοκιμαστικό ίσκιο της πεθεράς της. Kαθώς η Mαρίνα συνδέει την τύχη της με τα βαπόρια του άνδρα της, κάθε ψυχική της αναταραχή έχει περίεργες συνέπειες πάνω στη ζωή τους. Όταν έρχεται η οικονομική καταστροφή που είναι συνδεδεμένη με την ψυχική φθορά της ηρωίδας, τότε όλα μπαίνουν στον φαύλο κύκλο του έρωτα και του θανάτου.” (από τον ιστότοπο της «Εστίας»)
Κατά τη γνώμη μου, το καλύτερο έργο του Καραγάτση, όχι τόσο χάρη στις αφηγηματικές του αρετές, όσο επειδή θέτει με τραγικό τρόπο και ταυτόχρονα τόσο ανθρώπινο τον προβληματισμό των επιλογών και των συνεπειών τους για κάθε άνθρωπο. Το ιψενικό τρίγωνο φυσικά δεν είναι κάτι νέο, αλλά ο Καραγάτσης το εντάσσει στις δικές του κοσμοαντιλήψεις (κυριαρχία, σεξουαλική ελευθερία κ.λπ.) και παραδόξως το βλέπει σαν ψυχολογική σύγκρουση και εσωτερικό δίλημμα. Γενικά δεν έχει απασχολήσει πολύ την κριτική, ίσως επειδή δεν έχει την πολυπλοκότητα των άλλων του έργων, έστω κι αν παραπέμπει σε αρχαία τραγωδία.
Τραγική ηρωίδα είναι μια αρχαιολάτρης Γαλλίδα που παντρεύεται Έλληνα ναυτικό και έρχεται να ζήσει στην Ελλάδα των ονείρων της, μακριά από τη νορμανδική της γη, για να βρει τον θάνατο, καθώς ποτέ δεν μπόρεσε να συμφιλιώσει τη βόρεια σάρκα της με τον ήλιο της νησιώτικης περηφάνιας (σχόλιο για τη μυθοποίηση του ελληνισμού που στην πράξη φαντάζει κατώτερος των περιστάσεων). Με άνεση στην αφήγηση και με εκρηκτική πληθωρικότητα ο Καραγάτσης αναπαριστάνει λεκτικά την αρχαιοελληνική μυθολογία, τον υπολανθάνοντα ερωτισμό, που κυριαρχεί, τη θάλασσα που κορυφώνει το δράμα στην καταστροφική της κάθαρση.

Πατριάρχης Φώτιος

Tuesday, April 15, 2008

Μ. Καραγάτσης: Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν

Μ. Καραγάτσης
"Ο συνταγματάρχης Λιάπκιν"
Εκδόσεις «Εστία»
Πρώτη δημοσίευση: 1933


Το πρωτόλειο του συγγραφέα σίγουρα προεξαγγέλλει την πεζογραφική του ιδιοσυγκρασία, αν και δεν έχει ακόμα την ποιότητα των επόμενων. Ένας εξόριστος της Οκτωβριανής επανάστασης –που σημειωτέον τον ξαναβρίσκουμε να μεταπηδά στον «Γιούγκερμαν»- έρχεται στη Θεσσαλία συνεχίζοντας το ποτό, τις ακολασίες και τη θηριωδία των ασιατικών του ενστίκτων. Το έργο αυτό φανερώνει ήδη από την αρχή την αφηγηματική άνεση του Καραγάτση αλλά συνάμα, όπως προείπα, και τα ελαττώματα του πρωτάρη: απουσία τεχνικής στο δέσιμο της πλοκής, διήγηση χωρίς βαθύτερο υπόβαθρο, ελλιπώς ολοκληρωμένος ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας ανάμεσα σε πρόσωπα-σκιάχτρα, που πλαισιώνουν το φόντο· στην ουσία πρόκειται για έναν από τους πολλούς αρνητικούς ήρωες του πεζογράφου, στου οποίου τον χαρακτήρα μελετά το πρότυπο της κυριαρχίας και της σεξουαλικής ορμής. Τα επεισόδια από την άλλη διακρίνονται για τη χαλαρή τους σύνδεση, που δεν αναβαθμίζεται ούτε με την φορτισμένη έκβαση της υπόθεσης. Μερικά στοιχεία προϊδεάζουν τα επόμενα έργα του, αλλά δεν συγκρίνονται με αυτά, και γι’ αυτό δεν συμφωνώ με όσους υποστηρίζουν πως πρόκειται για ένα άρτιο έργο, κάποιοι δε το θεωρούν μάλιστα και το καλύτερό του...

Πατριάρχης Φώτιος

Saturday, April 12, 2008

Χυμός ροδάκινο: Συνέδριο Μ.Καραγάτση

Συνέδριο Μ. Καραγάτση: Ιδεολογία και ποιητική
Μουσείο Μπενάκη
4/5 Απριλίου 2008


Τι ενδιαφέρει το ευρύ κοινό ένα συνέδριο; Έχει καμία ουσία για τον κόσμο έξω από τον στενό κλοιό των ειδικών; Τι μπορεί να συγκρατήσει ένας απλός αναγνώστης του έργου του Μ. Καραγάτση;
Αν το κρίνει κανείς φιλολογικά, θα ξεθάψει ίσως παραγκωνισμένες ερμηνείες του έργου του (καμιά φορά από τη μύγα ξύγκι). Αν το δει κανείς ιστορικά, θα προσπαθήσει να συνδυάσει την εποχή που έζησε (ή/και την εποχή για την οποία έγραφε) με τα εθνικοπολιτικά γεγονότα και να εξαγάγει συμπεράσματα για το πώς έβλεπε τον Μεσοπόλεμο, την Κατοχή, τον Εμφύλιο κ.λπ. Αν το δει κανείς δημοσιογραφικά, θα προσπαθήσει να δει τι (σκανδαλοθηρικό) βγήκε από το συνέδριο, τι για τη ζωή και την ιδεολογία του Καραγάτση θα διαβαστεί, αν το γράψουμε στην εφημερίδα, ή τι από την κρυφή ζωή του συγγραφέα θα αποτελέσει κράχτη για τον μέσο αναγνώστη του έντυπου τύπου. Το τελευταίο έκανε η Μ. Χαρτουλάρη στα σημερινά «Νέα»:
Αιφνιδιασμός! Ο Μ. Καραγάτσης, ένας από τους δημοφιλέστερους παραμυθάδες που είκοσι χρόνια τώρα κέρδιζε την ολοένα και ευρύτερη αποδοχή της κριτικής, κατεδαφίστηκε μέσα σε δυο μέρες από τους ειδικούς, στο επιστημονικό συνέδριο που συνδιοργάνωσε το Μουσείο Μπενάκη (4-5/4)! Και μάλιστα, μπροστά στην ίδια του την κόρη Μαρίνα, που άκουσε τις λέξεις «ρατσισμός», «χιτλερισμός», «δημαγωγία». Και είδε να συζητιέται επισήμως μήπως η λογοτεχνία του δεν ήταν παρά μια βιτρίνα για την προπαγάνδιση βαθιά αντιδραστικών ιδεών· μήπως ο περίφημος αφηγηματικός οίστρος του και η επινοητική φαντασία του δεν υπηρέτησαν παρά τον κοινωνικό λαϊκισμό... Αν αναλογιστεί κανείς ότι το 2008 κηρύχτηκε από το υπουργείο Πολιτισμού «Έτος Καραγάτση» για την επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννησή του (1908-1960), ότι φέτος ήταν η χρονιά της τηλεοπτικής κορύφωσης της υπόθεσης Καραγάτση με τις προσεγμένες μεταφορές του 10 και του Γιούγκερμαν, ότι οι πωλήσεις των μυθιστορημάτων του (Εκδ. Εστία) εκτινάχτηκαν στα ύψη, ότι το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου εγκαινίασε σειρά εκδηλώσεων για την προβολή του κυκλοφορώντας και ένα καλαίσθητο εργοβιογραφικό λεύκωμά του, τότε θα μπορέσει να καταλάβει καλύτερα γιατί αυτό το συνέδριο με θέμα την ιδεολογία και την ποιητική του, έκανε μια πραγματική τομή. Διότι έδωσε το σύνθημα της επαναδιαπραγμάτευσης ενός συγγραφέα που είχε γίνει κατεστημένο.

Το βάρος πέφτει στα άπλυτα της προσωπικότητάς του, η προσοχή στην ίδια τη ζωή του, έστω και όπως συμπεραίνεται μέσα από τα κείμενά του, το ζουμί που κρατάμε είναι η τυχόν απαξίωση των έργων του λόγω των ιδεών του. Η Χαρτουλάρη κράτησε ό,τι αριστερό αποδεικνύει τη δεξιά πολιτική και φιλοσοφική ιδεολογία του, ό,τι είπαν ιστορικοί και φιλόλογοι που να σχετίζεται με τις κοινωνικές του ιδέες (έστω κι αν καμιά φορά ήταν το 1/100 της ομιλίας του, όπως στην Τζίνα Πολίτη), το συνέδριο καταξιώνεται όχι επειδή είδε τα έργα του συγγραφέα, αλλά επειδή καθαίρεσε από τον θρόνο του το ιδεολογικό απόβρασμα που κουβαλάει.
Γυρίζουμε σε μια εποχή που κρίνουμε τους συγγραφείς ιδεολογικά; Που κρατάμε από το συνέδριο για το έργο του ό,τι αφορά στη ζωή τους; Που βλέπουμε αριστερόστροφα τον δεξιό και χαιρόμαστε που δεν είναι τόσο μεγάλος όσο φαινόταν;
Το συνέδριο άξιζε γιατί ήταν το πρώτο πάνω στο έργο ενός τόσο μεγάλου συγγραφέα· επειδή μίλησαν πολλοί ειδικοί και ξαναδιάβασαν το έργο του κι όχι επειδή ξαναδιάβασαν τη ζωή του· επειδή τέθηκαν ζητήματα προς διερεύνηση· επειδή οι καλές ανακοινώσεις φώτισαν καθολικά τον κόσμο ενός (ή περισσοτέρων) έργων του· επειδή φυσικά εντόπισε τα αρνητικά στοιχεία του μυθιστορηματικού (διηγηματικού, θεατρικού κλπ.) κόσμου, όπως τα συναντάει μέσα στις γραμμές (ή και ανάμεσα) των κειμένων του· επειδή δεν προσέφυγε στην αγιοποίηση (ως συνήθως) του λογοτέχνη, αλλά ούτε και στη δαιμονοποίησή του· επειδή δημιούργησε συζητήσεις, σαν αυτή εδώ, και δεν κοίμισε (όχι πάντα) το ακροατήριο.
Η αποτυχία (ίσως και σκόπιμα) ήλθε στη συζήτηση των συγγραφέων, γεγονός που επιβεβαιώνει τη ρήση «καλύτερα να τους διαβάζεις, παρά να τους ακούς». Ο Κουμανταρέας μίλησε με ύφος εκατό καρδιναλίων και ο Χωμενίδης πρόβαλε το εγώ του πάνω από τον Καραγάτση (άκουσον άκουσον είπε: το χρήμα και το σεξ, όπως επισημαίνει ο Καραγάτσης, κυβερνούν τον κόσμο. Όποιος δεν το βλέπει είναι τυφλός. Δηλαδή, εξηγώ εγώ, όποιος δεν βλέπει τον κόσμο με τον τρόπο που τον βλέπω εγώ, είναι το λιγότερο αφελής…). Δεν συζητώ που οι πιο θρασείς πρόσβαλλαν τους πιο μετριοπαθείς. Ο διάλογος συγγραφέων γίνεται τελικά μόνο και μόνο για τον τζερτζελέ που ξεσηκώνει…
Κλείνω: ένα καλό συνέδριο στέλνει τον κόσμο στο βιβλιοπωλείο να διαβάσει κείμενα που δεν τον έχουν απασχολήσει ως τώρα· στέλνει το ακροατήριο στο σπίτι να ξαναδιαβάσουν κείμενα που είχαν παλιότερα διαβαστεί αλλά τώρα εξετάζονται στο πρίσμα όσων ακούστηκαν· στέλνει τον κόσμο στις καφετερίες και στα ζαχαροπλαστεία να συζητήσουν όσα άκουσε· στέλνει τους ειδικούς στα κιτάπια τους να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν με όσα έμαθαν· φυσικά δεν στέλνει τους συγγενείς στο σπίτι τους φουσκωμένα παγώνια από τους επαίνους που άκουσαν για τον νεκρό πρόγονό τους· εντέλει, στέλνει στις επόμενες γενιές το έργο καλύτερα αξιολογημένο, πραγματευμένο, αντικειμενικότερα κοιταγμένο…
Το Βιβλιοκαφέ έχει ήδη ξεκινήσει συζήτηση για τον «Κίτρινο φάκελο». Αντί για τις 20.4.2008, που είχε προγραμματιστεί, η Ιστολέσχη Ανάγνωσης μεταφέρεται για τη Δευτέρα 5 Μαΐου, επειδή μερικοί –όπως μου δήλωσαν- θα λείπουν διακοπές. Από σήμερα και μέχρι εκείνη τη μέρα θα αναρτώνται εκτιμήσεις για τα έργα του Καραγάτση, οι οποίες θα ολοκληρωθούν με τον “Κίτρινο φάκελο”.


Πατριάρχης Φώτιος

Tuesday, April 08, 2008

Γαλλικός χωρίς γάλα: Ελένα Μαριένσκε

Ελένα Μαριένσκε
Το φαινόμενο Ρέζους
μετφ. Εύη Βαγγελάτου
εκδόσεις Ελληνικά γράμματα


Δε θέλω να σταθώ ιδιαίτερα στο βιβλίο, αλλά σε ένα θέμα που εισάγεται και με αυτό και με άλλα.
Πρώτα όμως το ίδιο το κείμενο: ένα γηροκομείο με «ετοιμοθάνατους» γέρους ξαναβρίσκει τη χαμένη ζωντάνια και όρεξη για ζωή, όταν φτάνει εκεί ένα μπονόμπο (είδος πιθήκου) ονόματι Ρέζους. Η σεξουαλική του ενεργητικότητα μεταφέρεται και στους ηλικιωμένους ενοίκους του οίκου ευγηρίας, οι οποίοι ξεπερνούν αναστολές και ξεχύνονται κυριολεκτικά σε όργια απόλαυσης. Η γραφή στηρίζεται σε μια πολυεστιακή αφήγηση, όπου ακούγονται οι εντυπώσεις από 5-6 διαφορετικούς ομιλητές. Στην αρχή καθώς και στο μεγαλύτερο μέρος η αφήγηση είναι στατική και ο αναγνώστης κουράζεται (πολλές σκέψεις, πολλά σχόλια, πολλά στάσιμα). Η τελευταία αφήγηση που είναι και η πιο κατατοπιστική ολοκληρώνει θετικά το εγχείρημα.
Το θέμα στο οποίο με ενέβαλλε το μυθιστόρημα είναι αν η τέχνη συγκεκριμένα και η επιθυμία για ζωή γενικότερα μπορεί να προβαίνει σε κάθε είδους μέσο για να το πετύχει. Φυσικά ξέρω ότι η σύγχρονη αναγνωστική άποψη εξαιρεί την ηθική από το καλλιτέχνημα, αλλά δεν ξέρω πόσο μπορούμε ακόμα να συνεχίσουμε να θεωρούμε καλό μόνο ό,τι πληροί αισθητικούς και μορφολογικούς κανόνες. Ο πανσεξουαλισμός που προβάλλεται από την Μαριένσκε έχει αγαθές προθέσεις: να πείσει ότι η σεξουαλική ζωή είναι υγεία και αναζωογόνηση. Αλλά λεσβιακές, πανηδονιστικές και κυρίως κτηνοβατικές πρακτικές δεν μπορούν να περάσουν ως ο φυσικός τρόπος αναγέννησης ημιθανών ψυχισμών.
Γενικότερα, πρέπει η τέχνη να είναι προκλητική για να ξαναθέσει τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής; Πρέπει ο καλλιτέχνης να φλερτάρει με την πορνογραφία (όχι στις εικόνες όσο στη στάση απέναντι στη ζωή) για να ξεσκουριάσει το μέταλλο της ψυχής του αναγνώστη; Είναι και η ηθική μια μορφή ιδεολογίας που αξίζει να σταθμιστεί όταν αναφερόμαστε σε ένα βιβλίο; Μπορεί κανείς να σταθεί στις καινοτομίες και να προσπεράσει σαν φυσιολογικό καθετί που προκαλεί και τεντώνει τα όρια; Φυσικά καταλαβαίνω όποιον μου πει ότι η τέχνη είναι ακριβώς η υπέρβαση των ορίων, είναι η ανεξέλεγκτη ελευθερία που ξεσηκώνει. Μέσα μου ωστόσο ακόμα αντιδρώ, όταν γκρεμίζουμε τα όρια για να βρεθούμε σε ένα ηθικό και ιδεολογικό χάος, αίρουμε τα δεσμά της καθεστηκυίας νοοτροπίας για να δώσουμε άλλοθι στις δικές μας επιλογές.
Το θέμα είναι μεγάλο και θα τίθεται κάθε φορά που στα χέρια μου πέφτει ένα “καλό” βιβλίο με ανατρεπτικές και προκλητικές απόψεις (“Το φαινόμενο Ρέζους”, πέρα από αυτήν τη σοβαρή ένσταση, δεν με ενθουσίασε με τον τρόπο γραφής, αλλά μάλλον με κούρασε). Απαντήσεις στον προβληματιζόμενο εαυτό μου θα δίνονται για κάθε βιβλίο ξεχωριστά κι αυτό ίσως είναι η απόλαυση της λογοτεχνίας: το συνεχώς καινούργιο που δίνει απαντήσεις σε πανάρχαια ερωτήματα.
Πατριάρχης Φώτιος

Thursday, April 03, 2008

Χυμός μανταρίνι.κριτικοί-συγγραφείς

Τι ζητούν οι κριτικοί

Μόλις κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα του Δ. Κούρτοβικ “Τι ζητούν οι βάρβαροι”. Ο Κούρτοβικ είναι, απ’ όσο γνωρίζω, ο μόνος ενεργός κριτικός (από τους βασικούς) που διατελεί και συγγραφέας. Με το δεδομένο ότι το βιβλίο ακόμα δεν το έχω διαβάσει, αναρωτιέμαι προκαταρκτικά το εξής: τι στάση θα τηρήσουν οι υπόλοιποι κριτικοί απέναντι στο έργο του συναδέλφου τους;
8 Σενάρια Αναγνωστικής Φαντασίας!
Αν το βιβλίο είναι καλό, τότε:
1. το επαινούν έχοντας τη συνείδησή τους ήσυχη ότι δεν έκαναν καμία αβαρία
2. άλλοι το επιδοκιμάζουν κατά βούληση κι άλλοι όχι, όπως θα έκαναν και σε άλλων συγγραφέων έργα.

Αν το βιβλίο είναι κακό, μέτριο, με ελλείψεις, με μειονεκτήματα, αδιάφορο, άοσμο, βαρετό ή οτιδήποτε άλλο παρόμοιο, τότε:
3. το επαινούν από συναδελφική αλληλεγγύη
4. το επαινούν διακριτικά, για να μην φανούν αν-αλληλέγγυοι αλλά και να μην εκτεθούν με πομπώδεις διθυράμβους
5. τηρούν ίσες αποστάσεις επισημαίνοντας τα θετικά και τα αρνητικά του σημεία
6. δεν εκτίθενται με σχόλια, αλλά γράφουν μια διεκπεραιωτική περιγραφική κριτική (συχνό φαινόμενο)
7. δεν εκτίθενται καθόλου (η σιωπή πάντως είναι ομιλούσα)
8. το κατακρίνουν, όπως θα έκαναν και σε κάθε άλλο μυθιστόρημα
9. άλλοι το προσεγγίζουν διαλλακτικά κι άλλοι το θάβουν βάσει των προσωπικών τους σχέσεων με τον Κούρτοβικ.
Αυτό ως υπόθεση έρευνας. Θα παρακολουθώ τι συμβαίνει και θα σας ενημερώσω πάλι.
Πατριάρχης Φώτιος