ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ και ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Το θέμα έχει πολλές προεκτάσεις, από την ίδια την ανάγνωση ως πολιτική πράξη μέχρι τη χρήση της λογοτεχνίας με ιδεολογικό τρόπο· κι από τη λογοκρισία μέσα στα ολοκληρωτικά καθεστώτα μέχρι την αξιοποίηση της ποίησης ως χειρονομίας αντίστασης.

          Εδώ, για να κλείσω τη σεζόν που πέρασε και να πάω επιτέλους διακοπές, θα ήθελα να μείνουμε στην ίδια τη λογοτεχνία που ασχολείται με πολιτικά θέματα, που περιλαμβάνει στη δράση της το πολιτικό ως μέρος του κοινωνικού, που αξιοποιεί την ιστορία ως αντικατοπτρισμό των σημερινών ίσως εξελίξεων. Ανέκαθεν η πεζογραφία (αφήνω την ποίηση) διασταυρωνόταν με την πολιτική, είτε για να κρίνει την εξουσία είτε για να δείξει τη σήψη που επικρατεί εκεί, είτε για να αναδείξει τους μηχανισμούς πλύσης εγκεφάλου που χρησιμοποιούνται.

          Φαντάζομαι ότι τα όρια μεταξύ πολιτικής και κοινωνικής λογοτεχνίας είναι διάτρητα. Κάθε θέμα που αφορά στην κοινωνία και στα συλλογικά προβλήματα μπορεί να ιδωθεί ως πολιτική θεματική;

          Ας μείνουμε στην πεζογραφία που μπόρεσε να εκφράσει την πολιτική σκέψη, όχι με θεωρίες και μανιφέστα, αλλά με χαρακτήρες και πλοκές, οι οποίες ενέτασσαν τη σχέση του πολίτη με το κράτος, με την εξουσία, με τις ιδεολογίες, με την ιεραρχία στο μυθοπλαστικό πλαίσιο. Έτσι, η λογοτεχνία ντύνεται τον ρόλο όχι της προπαγάνδας (κι αυτό συνέβη) αλλά της πολιτικής αγωγής, που βοηθάει τον αναγνώστη να σκεφτεί και να θητεύσει στο γόνιμα δημοκρατικό, στο υγιώς αντιστασιακό, στο δημιουργικά πολιτικό.

          Αφήνω το καφενεδάκι ανοικτό σε σκέψεις-σας. Μέχρι τα τέλη Αυγούστου περιμένω απ’ όποιον έχει όρεξη να προτείνει έργα της ελληνικής και διεθνούς βιβλιοπαραγωγής που έχουν πολιτική εμβέλεια, που προβληματίζουν πολιτικά ή που καταγγέλλουν την σαθρή εξουσία και τους υπηρέτες-της, αλλά και τον λαϊκισμό, τον φασισμό, τη δημαγωγία, τη στερβλή δημοκρατία... Περιμένω προτάσεις για έργα ολκής, για έργα που έχουν αφήσει το στίγμα-τους στην πολιτική λογοτεχνία. Και μαζί, γράψτε δυο λόγια (ΟΧΙ απλώς τίτλους) για να μας δείξετε πώς η σημερινή κρίση, που ξημεροβραδιάζεται στα κανάλια, που χτυπιέται στα πεζοδρόμια, που βγάζει τους ανθρώπους στα ΑΤΜ, έχει ανάλογά-της στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον.

          Πετάω εγώ ενδεικτικά το πρώτο βιβλίο για να αρχίσει το ντόμινο...

Φεύγω αύριο για Λέσβο

και θα ξανανοίξω το καφενεδάκι τέλη Αυγούστου

Καλό καλοκαίρι

Πατριάρχης Φώτιος

“Μεταμορφώσεις” του François Vallejo

Είμαι πολύ περίεργος να δω πώς μεταλλάσσεται ένας καθολικός /προτεστάντης /άθεος νέος της πολιτισμένης Ευρώπης σε έναν φανατικό μουσουλμάνο. Το βιβλίο αυτό του Γάλλου συγγραφέα πιάνει το θέμα, αλλά το πραγματεύεται πλαγιομετωπικά, έμμεσα, λοξά, οδηγώντας τον προβληματισμό στο περιβάλλον του εξισλαμισθέντος και στις ανησυχίες-του.

Γαλλικός καφές με λίγο τσέρυ: François Vallejo “Métamorphoses” Éditions Viviane Hamy 2012 “Μεταμορφώσεις” μετ. Γ. Στρίγκος εκδόσεις Πόλις 2015

          Υπάρχει ένα τρομερό υπαρξιακό θέμα που ταλανίζει τις χώρες της Δύσης, όπως είναι η Γαλλία: πώς από τα σπλάχνα-τους αναφύονται νέοι που αλλάζουν ξαφνικά για το περιβάλλον-τους ζωή, ασπάζονται τον Ισλαμισμό και φεύγουν φανατικοί και απόλυτοι για τις χώρες της Μέσης Ανατολής να πολεμήσουν για τον Αλλάχ. Κι αυτό γιατί, ενώ ο Διαφωτισμός με την ορθολογική-του θωράκιση και τις ανθρωπιστικές-του ιδέες έχει ριζώσει στην κουλτούρα-τους, συνάμα υπόγεια ρεύματα δογματικής υπακοής και τυφλού φονταμενταλισμού ρέουν ανεξέλεγκτα, παρασύροντας χιλιάδες νέους.

          Ο Βαλεζό θέτει αυτόν τον προβληματισμό στην ψυχή της ηρωίδας-του Αλίξ Τεζέ, η οποία μαθαίνει έντρομη ότι ο αδελφός-της Αλμπάν έγινε μουσουλμάνος και πιθανόν θα επιχειρήσει να μεταβεί σε χώρες του μουσουλμανικού τόξου ως εθελοντής. Κι ενώ αυτή ανησυχεί, η οικογένειά-τους περί άλλα τυρβάζει… Έτσι, αναπτύσσονται δύο πόλοι, που δείχνουν άμεσα ή έμμεσα τη στάση του μέσου Γάλλου απέναντι στο φαινόμενο. Η αδελφή εκφράζει τον αναστατωμένο πολίτη που βλέπει μέσα σχεδόν στο σπίτι-της να ξεφυτρώνουν ισλαμιστικά φιντάνια και από την άλλη ο αδελφός που θεωρεί λογικό να ακολουθήσει μια άλλη ιδεολογία και δη μια άλλη πορεία ζωής.

          Το βασικό ερώτημα που περιμένω να απαντηθεί είναι ποια προσωπικά ή κοινωνικά δεδομένα ευνόησαν μια τέτοια μεταστροφή. Μια πρώτη ενστικτώδης απάντηση από τη μεριά της Αλίξ είναι η διάθεση που είχε από μικρός ο αδελφός-της να ζήσει κάτι εξτρίμ, κάτι συνταρακτικό και να προσηλωθεί μέχρι τελευταίας ρανίδας σ’ αυτό. Αλλού, ακούγεται ότι στον Ισλαμισμό αναζήτησε την αγνότητα και την προσωπική-του ισορροπία, ότι η δίψα για δράση, που σ’ αυτήν την περίπτωση είναι υποταγμένη σε μια πίστη, επέδρασε παρωθητικά, ότι… Τελικά, ο Vallejo δεν εστίασε στην ψυχολογία του μεταστραφέντος και γι’ αυτό δεν μερίμνησε να αποδώσει πληρέστερα όλο αυτόν τον δρόμο προς την αλλαξοπιστία, ή καλύτερα προς την ισλαμοποίηση.

          Περισσότερο ενδιαφέρει η αδελφική αγάπη της Αλίξ που ανησυχεί, αγωνιά, ματώνει, μπλέκεται σε περιπέτειες με την αντιτρομοκρατική που τους παρακολουθεί, προσπαθεί να καταλάβει τον αδελφό-της. Η ίδια αντιμετωπίζει τη ζωή-της και συνάμα τον κίνδυνο που απειλεί τον αδελφό-της, το περιβάλλον και τα αχαρτογράφητα νερά, μέχρι την τελική πτώση.

          Νομίζω όμως ακριβώς επειδή ο συγγραφέας απέφυγε να περάσει στην άλλη όχθη και να διερευνήσει κίνητρα και ψυχικές διεργασίες, έμεινε στα ρηχά και δεν ανοίχτηκε στην καρδιά του προβλήματος. Η Ευρώπη παρακολουθεί παιδιά-της να παρασύρονται σε ακραίες εξτρεμιστικές οργανώσεις, να θυσιάζουν την ευδαίμονα/ευδαιμονιστική ζωή-τους, χωρίς να καταλαβαίνει τι και ποιος φταίει. Θα περίμενα λοιπόν από τη λογοτεχνία να βάλει πιο βαθιά το μαχαίρι στο κόκαλο και να βγάλει τα μέσα έξω, να μας δείξει δηλαδή τον ψυχισμό ενός τέτοιου ανθρώπου.

[Οι εικόνες της ανάρτησης αντλήθηκαν από: themuslimissue.wordpress.com,  counterjihadreport.com, midnightwatcher.wordpress.com, www.limitstogrowth.org και www.worldbulletin.net]

Πατριάρχης Φώτιος 

Αυτιστικά …μπλογκς

Ναι, στο ρινγκ του διαδικτύου, τα κοινωνικά μέσα ρίχνουν στα σχοινιά τα ιστολόγια· τα Facebook, Twitter και Instagram έχουν δυνατότητες συνεχούς εγρήγορσης και ανατροφοδότησης που δεν μπορεί να αντιμετωπιστούν από τα πιο δυσκίνητα μπλογκς. 

          Η Κατερίνα Μαλακατέ, επιδέξια βιβλιομπλόγκερ και ευέλικτη χειρίστρια του Fb, έθεσε εύστοχα, πριν από λίγο καιρό, το θέμα και προσπάθησε να ψηλαφήσει το φαινόμενο της ιστολογικής κάμψης. Με όλη την αναταραχή που περάσαμε ως χώρα έμεινε πίσω και τώρα το επαναφέρω, επειδή νομίζω ότι ενδιαφέρει όλους-μας. Blogging is dying, επειδή με τον νόμο της φυσικής επιλογής δεν μπορεί να επιβιώσει μέσα στο ψηφιακό οικοσύστημα ή / και επειδή εμείς οι ίδιοι το αλλοιώσαμε, το μετατρέψαμε σε μαγαζάκι και το αποφλοιώσαμε από βασικά συστατικά της ύπαρξής-του;

          Σε μια πρώτη αντίδραση είχα γράψει στο diavazontas, συμπάσχοντας με την Κατερίνα και συμμεριζόμενος τους προβληματισμούς-της:

Κατερίνα, καλημέρα.
Ωραίο κείμενο, μεστό, απαισιόδοξο αλλά μαζί κι αληθινό.
Ναι, είναι η κάμψη των μπλογκς εμφανής, μπορεί να είναι κόπωση, όπως λέει η Βιβή, μπορεί και αλλοτρίωση.
Ούτως ή άλλως οφείλουμε να δούμε τι λάθη κάναμε εμείς οι ίδιοι,
που, ενώ ξεκινήσαμε αυθόρμητοι και αθώοι,
γράφοντας για τη χαρά της ανάγνωσης και για να μοιραστούμε τη γνώμη-μας με άλλους,
κάναμε το ιστολογείν σύστημα και το εντάξαμε στην κατεστημένη βιβλιολογική τάξη.
Αντί να συζητάμε, κάνουμε παράλληλους μονολόγους,
αντί να ανοιγόμαστε στα ιστολόγια των άλλων, κλεινόμαστε στο δικό-μας,
αντί να αναπτύσσουμε το δίκτυο, επαναπαυόμαστε στον μικρόκοσμό-μας,
αντί να δίνουμε αυτόνομη αξία στα μπλογκς, τα υποτάξαμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα εξαρτήσαμε από το Facebook και το Twitter.
Προσπαθήσαμε να βγάλουμε τα πόδια έξω από το πάπλωμα και τώρα διαμαρτυρόμαστε γιατί κρυώνουμε.
Το κείμενό-σου μου άρεσε
γιατί λέει αλήθειες που δύσκολα γίνονται αντιληπτές:
π.χ. η κάμψη του μεγάλου κειμένου και η αντικατάστασή-του από το skipping, η συστηματοποίηση, η εξάρτηση από τη γνωριμία με συγκεκριμένα πρόσωπα (συγγραφέων), η αυτολογοκρισία κ.ο.κ.
Είναι ζητήματα που απασχολούν πλέον την κοινότητα
και εσύ τα έβγαλες ανοικτά και γενναία πάνω στο τραπέζι.
Αν το blogging έχει ακόμα ουσία, όπως όλοι πιστεύουμε,
αξίζει να ξαναδούμε τον εαυτό-μας μέσα σ' αυτό,
να ξαναβρούμε τις πρωταρχικές-του αξίες
και να το ξαναγκαλιάσουμε με μεράκι, όχι με τυποποίηση, υποχρέωση, εσωστρέφεια, κατεστημένο εφησυχασμό.

          Θα ήθελα να σταθώ σε ένα-δυο σημεία όλων αυτών, τα οποία αφορούν στη δική-μας εσωστρέφεια (οξύμωρο με την τόση εξωστρέφεια των μέσων κοινωνικής δικτύωσης!). Αυτήν την εσωστρέφεια, θα την ονόμαζα αυτισμό, αφού:

Ø Γράφουμε χωρίς πολλές φορές να διαβάζουμε τι γράφουν οι άλλοι.

Ø Γράφουμε μονολογικά, σαν να μην υπάρχει ένα ολόκληρο σύμπαν ιστολόγων, κριτικών, παρουσιάσεων, συνεντεύξεων.

Ø Γράφουμε τα δικά-μας, χωρίς να σχολιάζουμε στα μπλογκ των άλλων. Παράλληλοι μονόλογοι, τυφλοί, κουφοί πομποί των εγωιστικών-μας απόψεων, σαν μέγιστος στόχος να είναι η έκφραση ενός υπερτροφικού εγώ και όχι η αλληλεπίδραση.

Ø Δεχόμαστε σχόλια και δεν τα απαντάμε, μετατρέποντας έτσι τα ιστολόγιά-μας σε αποθήκες βιβλιοπαρουσιάσεων.

Ø Εν ολίγοις, δεν επικοινωνούμε, δεν ανταλλάσσουμε ιδέες και αναγνωστικές εμπειρίες, πολύ περισσότερο που το μπλόγκινγκ δεν έχει ειδοποιήσεις σαν το Fb να μας χτυπούν το κουδούνι, όταν ο άλλος δραστηριοποιηθεί.

Ø Έχουμε φτιάξει ο καθένας έναν ιστό, με φίλους και γνωστούς, οι οποίοι συζητάνε μεταξύ-τους σε μια κλειστή ομάδα, κλειστή όχι επειδή δεν μπορεί να δεχτεί νέους συνομιλητές αλλά επειδή έχει βολευτεί στις μεταξύ-τους συζητήσεις.

Ø Μηρυκάζουμε τα βιβλία που διαβάζουμε, χωρίς να αναρωτιόμαστε αν μπορούμε να βρούμε απαντήσεις στα ερωτήματά-μας.

Ø Γινόμαστε κι εμείς ΣΥΣΤΗΜΑ, όταν πιάνουμε στασίδι στο διαρκές εμπορικό και διαφημιστικό πάρε-δώσε, θέλουμε να γίνουμε κριτικοί στη θέση των κριτικών (χαλίφηδες στη θέση του χαλίφη), επικοινωνούμε με συγγραφείς και, όπως λέει κι η Κατερίνα, αυτολογοκρινόμαστε στον συγχρωτισμό μαζί-τους. 

Τα μπλογκς εξασθενούν, γιατί κακώς φαίνονται ότι δεν έχουν κάτι καινούργιο να δώσουν, ανέπτυξαν το αναγνωστικό πρόσημο αλλά πιθανόν έχασαν (έστω και εν μέρει) τη δημουργική-τους κατεύθυνση, με ανεξαρτησία και διαδραστική ανάγνωση. Βεβαίως, το στρατηγικό πλεονέκτημα των ιστολογίων είναι ότι περιέχουν εκτενή κείμενα, που αξίζει να διαβαστούν ως πεδία σκέψης, που προλαβαίνουν να ξεδιπλώσουν επιχειρήματα και να προτείνουν μια συγκεκριμένη ανάγνωση.

Ο επισκέπτης-τους ωστόσο θα περίμενε όχι απλώς προτάσεις και αναγνωστικές εμπειρίες, ούτε συνεχείς επαίνους και γενναιόδωρες υπερβολές· θα περίμενε, επιπλέον, φιτιλιές, για να μιλήσει κι ο ίδιος, όχι αναγκαστικά για το βιβλίο αυτό καθαυτό (που μπορεί να μην το έχει καν διαβάσει), αλλά για τη ζωή που το βιβλίο δείχνει. Τα μπλογκς απλώς πολλαπλασίασαν τις φωνές που μιλούν για βιβλία (κι αυτό σίγουρα είναι θετικό), αλλά συνέβαλλαν και σε μια υπερπληθώρα πληροφοριών, μια υπερπληροφόρηση που μερικές φορές καταντά σκέτη οχλαγωγία.

[Ο φωτογραφικός διάκοσμος της ανάρτησης είναι προϊόν συγκέντρωσης εικόνων από τα: blogs.sch.gr,  customerthink.com,  www.quotesoftheday.org,  www.psychologytoday.com,  blog.bookbaby.com,   www.dmbroadcasting.com και www.throughtheeyesofbetroit.com]

Πατριάρχης Φώτιος

“Οι νόμοι των συνόρων” του Χαβιέρ Θέρκας

Μια εφηβική συμμορία και ένας θρύλος, ο αρχηγός-της ο Γαλανομάτης, ένας γυαλάκιας που μπλέκεται εκών άκων σ’ αυτήν, μια ωραία κοπέλα που ζει την νεανική-της επανάσταση, οι αφηγήσεις που ανασυνθέτουν το παρελθόν, ένα ευφυές και ευδιάβαστο μυθιστόρημα, γοργό και βαθύ μαζί.

Ισπανίτο: Javier Cercas “Las leyes de la frontera” Literatura Mondadori Βαρκελώνη 2012 Χαβιέρ Θέρκας “Οι νόμοι των συνόρων” μετ. Γ. Ζακοπούλου εκδόσεις Πατάκη 2015

          Ο τίτλος με παρέπεμπε σε συμμορίες συνόρων, σε λαθραία και σε μετανάστες, σε παρανομίες από εδώ κι από εκεί. Αντίθετα, αλλά και ανάλογα, το περιεχόμενο του μυθιστορήματος αναφέρεται στα σύνορα μεταξύ της νομιμότητας και της παρανομίας, μεταξύ μιας μικροαστικής γειτονιάς και μιας συνοικίας παραγκών, όπου ζουν οι τσαρνέγο, οι εσωτερικοί μετανάστες της Χεβρόνα.

          Στην πρώτη ζει ο έφηβος αφηγητής, ένα βουτυρόπαιδο, γυαλάκιας, φοβισμένος, θύμα bullying, άτολμος, άβγαλτος, μέχρι που γνωρίζει τον Γαλανομάτη (παιδί της πιάτσας και της άλλης πλευράς) και γίνεται κι αυτός μέλος της συμμορίας, η οποία καπνίζει μαύρο, γυρνά τα βράδια, ληστεύει σπίτια και έχει πάρει τον ρόλο του κακού, γιατί οι κακοί περνάνε καλά. Η ιστορία δίνεται με την οπτική του σήμερα, σε μια συνέντευξη του αφηγητή σε έναν συγγραφέα, και αναπαριστά με πολύ μεθοδευμένα βήματα την πορεία-του από τη συνεσταλμένη κατάσταση του καλού παιδιού στην παράνομη συνθήκη των κακόφημων γειτονιών της πόλης.

          Το μυθιστόρημα απλώνεται (μέχρις ενός σημείου) διπολικά, αφού ο συγγραφέας παίρνει συνεντεύξεις, κυρίως από τον Κάνιας (τον πρωταγωνιστή) αλλά και από άλλους, όπως έναν αστυνομικό και τον διεθυντή των φυλακών, καθώς θέλει να γράψει ένα βιβλίο για τον Γαλανομάτη. Έτσι, από δύο-τρεις τουλάχιστον πηγές ανασυντίθεται η μετα-φρανκική εποχή του 1978, η οποία σημειωτέον μοιάζει πολύ με τη δική-μας δεκαετία του ’80. Η μνήμη παίζει καθοριστικό ρόλο, αφού επαναφέρει τα γεγονότα διαθλασμένα μέσα από τα γυαλιά-της, και έπειτα αναλαμβάνει δράση η εικασία, η ερμηνεία και κατανόηση όσων συνέβησαν, με εργαλείο τη μετέπειτα πείρα. Στην ουσία έχουμε τη δημιουργία ενός μύθου, του Γαλανομάτη, που ανέτειλε και έδυσε σε είκοσι περίπου χρόνια, μισής αλήθειας και μισού ψέματος, που πλάστηκε από τη δράση-του και από τις φήμες που τη συνόδευαν.

          Τα σύνορα είναι πορώδη, λέει και ξαναλέει ο αφηγητής, αφού όσο εύκολα ο Κάνιας βρέθηκε στην άλλη μεριά-τους, στο Μπάρριο Τσίνο και στην εφηβική παραβατικότητα, τόσο εύκολα (σχετικό είναι αυτό) ξαναβρέθηκε στη φυσιολογική νομιμοφροσύνη και συνέχισε τις σπουδές-του. Κι όταν πλέον έγινε δικηγόρος, και μάλιστα καταξιωμένος, ανέλαβε τον Γαλανομάτη ως πελάτη, αυτή τη φορά ως εκπρόσωπος του νόμου. Ο μύθος του θρυλικού ήρωα, που κέρδισε την προσοχή των ΜΜΕ και τον έρωτα πολλών γυναικών, χωρίς καν να τον έχουν δει από κοντά, μπλέκεται με το προσωπικό, το νομικό, το κοινωνικό προφίλ-του, απλώνεται και παραλλάσσεται, διαστρεβλώνεται και αιωρείται ως ιδεολόγημα, που όλοι προσπαθούν να το ορίσουν.

          Το μυθιστόρημα του Θέρκας είναι ένα αρτιότατο έργο, αξιοθαύμαστα δομημένο, που συνθέτει με επιδεξιότητα τα στοιχεία, την αφήγηση και την πραγματικότητα. Θαυμάζω τον τρόπο με τον οποίο έφτιαξε τη δομή και χρησιμοποίησε τη μυθοπλασία, για να δείξει τον υποκειμενισμό με τον οποίο χτίζεται κάθε αλήθεια. Κάθε αλήθεια είναι ένας μύθος και πολλές φορές είναι αδύνατο να φτάσουμε από τον λόγο στην πραγματικότητα. Και ακόμα περισσότερο αξίζει τον θαυμασμό-μας, επειδή η οπτική γωνία κάθε αφηγητή αντανακλά σε μια τεθλασμένη γραμμή την οπτική γωνία άλλων προσώπων (π.χ. ο Κάνιας εξηγεί τι πιστεύει ότι ένιωθε ο Γαλανομάτης γι’ αυτόν και τι πίστευε ότι πίστευε ο Γαλανομάτης σε διαρκείς αμοιβαίους αντικατοπτρισμούς).

[Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά την 30^η/6/2015 στο In2life και εδώ πλαισιώνεται με εικόνες που επιλέχθηκαν από: wheretoget.it, www.huffingtonpost.com, www.metalocus.es, europeblogger.eu και www.theguardian.com]

Πατριάρχης Φώτιος

“Ερωτοτροπίες” του Χαβιέρ Μαρίας

Ένας θάνατος που βολεύει τους ζωντανούς και μερικοί έρωτες που εξαρτώνται από τον θάνατο. Τελικά μεταξύ αθωότητας και προδοσίας, μεταξύ έλξης και άπωσης πόσα διλήμματα μπορούν να φυτρώσουν; Μήπως ο πλήρης τίτλος, που συμπληρώνεται από τον αναγνώστη, είναι “Ερωτοτροπίες με τον θάνατο”;

Javier Marias “Los Enamoramientos” Alfaguara 2011 Χαβιέρ Μαρίας “Ερωτοτροπίες” μετ. Χ. Θεοδωροπούλου εκδόσεις Πατάκη 2015

          Ένας φόνος δεν είναι ίσως ο πιο ταιριαστός τρόπος για να αρχίσει ένα βιβλίο για τον έρωτα. Κι όμως ο Ισπανός συγγραφέας καταφέρνει να πραγματευθεί, με βάση έναν θάνατο, τον έρωτα και τις ανθρώπινες σχέσεις, να φιλοτεχνήσει ένα μικρό αριστούργημα, να συνταιριάξει λογοτεχνία, φιλοσοφία και καθημερινότητα με τον πιο φυσικό τρόπο.

          Κι όντως αυτό που κερδίζει από την πρώτη στιγμή τον αναγνώστη είναι η απλότητα με την οποία όλα λέγονται και γίνονται. Σαν να ήρθε η πραγματικότητα και να χύθηκε μέσα στις σελίδες του μυθιστορήματος, χωρίς κανένα ανθρώπινο χέρι να μεσολαβήσει. Όλα έρχονται φυσικά, αυθόρμητα, λογικά, χωρίς κενά και αμήχανες μεταβάσεις, χωρίς τίποτα να φαντάζει ξένο στον χαβιερμαριακό κόσμο. Κι αυτή η φυσικότητα, όσο κι αν διαστέλλεται με τις απόψεις που ακούγονται σαν στρώσεις φιλοσοφίας που απλώνονται πάνω στο παντεσπάνι της αφήγησης, δεν μειώνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας.

          Ο Μιγέλ Ντεσβέρν σκοτώνεται, μάλλον από ένα ατύχημα, και αφήνει πίσω-του τη γυναίκα-του Λουίσα με τα δυο-τους παιδιά. Η αφηγήτρια, Μαρία Ντολθ, γνωρίζεται με τη χήρα, καθώς είχε προσέξει και είχε προσεχτεί από το ζευγάρι πριν τον θάνατο του Μιγέλ, και μαζί γνωρίζει τον φίλο της οικογένειας Χουάν Ντίαθ-Βαρέλα. Αρχίζει λοιπόν ένα γαϊτανάκι ερωτοτροπιών, καθώς ο Ντίαθ-Βαρέλα θα ήθελε να συνάψει δεσμό με τη Λουίσα, η Μαρία, παρότι το ξέρει, τα φτιάχνει μαζί-του και ταυτόχρονα έχει stand-by τον Λορένθο.

          Το πρώτο δίλημμα αφορά τον Ντίαθ-Βαρέλα, ο οποίος διστάζει να προχωρήσει στην κατάκτηση της Λουίσας όσο είναι ακόμα νωπό το πένθος και η ίδια αρνείται να αποκοπεί από τη θύμηση του άνδρα-της. Ανάλογο δίλημμα, αλλά διαφορετικής φύσης, αντιμετωπίζει η Μαρία, όταν ανακαλύπτει άθελά-της ότι ο αγαπημένος-της ήταν ο ηθικός αυτουργός στον φόνο του φίλου-του Μιγέλ. Κι εκεί περνάνε από το μυαλό-της σκέψεις περί έρωτα, θανάτου, φόνου, ηθικής, ενοχής και συν-ενοχής, για το τι θα κάνει, αν και δεν σκέφτηκε καθόλου σοβαρά να τον καταδώσει κ.ο.κ. Και τα διλήμματα εντείνονται όταν…

Ο Ισπανός πεζογράφος δεν σταματά να ελίσσεται και να προσθέτει νέα δεδομένα που αίρουν εν μέρει τις προηγούμενες αποφάσεις. Είναι π.χ. η δολοφονία του Μιγέλ τόσο ιδιοτελής όσο φαίνεται ή υπάρχει άλλος λόγος που κάνει το δίλημμα πιο πολύπλοκο; Όσο προχωράμε δεν νιώθουμε να βαλτώνουμε επειδή κάθε νέο τουβλάκι ξαναδιαμορφώνει όλο το οικοδόμημα με καινούργιες νοητικές αμφιταλαντεύσεις.

          Ολόκληρο το μυθιστόρημα του Marias είναι μια σειρά διαλόγων και μονολόγων που πραγματεύονται μια σειρά από διλήμματα. Ανάμεσα στον έρωτα και στον θάνατο, τον έρωτα και το πένθος, τη φιλία και την ερωτική προσήλωση, την απόσταση και την προσκόλληση, την αγάπη και την προδοσία… Κι όλα αυτά ναι μεν θεωρητικά, που σε άλλη περίπτωση θα μιλούσα για δοκιμιακές σχοινοτενείς παρεκκλίσεις, αλλά εδώ παίρνουν τη μορφή συλλογισμών επί πράξεων, ανάλυση κινήτρων επί δεδομένων επιλογών, ξεδίπλωμα της ηθικής που δεν ξέρει εκ των προτέρων πού μπορεί να φτάσει.

          Για να στήσει όλο το οικοδόμημά-του ο Ισπανός συγγραφέας, που φαίνεται και είναι μεγάλη πέννα, συνδυάζει τα γεγονότα, σαν φιτίλια πυροδότησης, και την ψυχολογική (και νοητική) αντίδραση των χαρακτήρων. Οι τελευταίοι αντιδρούν και σκέφτονται τόσο φυσικά, τόσο αναμενόμενα, που ξεχνάς ότι πρόκειται για ένα τεχνητό κατασκεύασμα. Τα πρόσωπα ζωντανεύουν τόσο “τρισδιάστατα”, αφού δεν αποκαλύπτονται μόνο οι κινήσεις-τους αλλά κυρίως ο τρόπος σκέψης και ψυχικής αντίδρασης, που οι αναγνώστες τα βλέπουν μπροστά-τους, δίπλα-τους, στη διπλανή πολυθρόνα, να εξηγούν τις μικρές και μεγάλες-τους σκέψεις, ενδοιασμούς, κίνητρα…

          Το μυθιστόρημα αποκτά περισσότερο βάθος όσο διασταυρώνεται με τη νουβέλα “Ο συνταγματάρχης Σαμπέρ” του Μπαλζάκ και τους “Τρεις σωματοφύλακες”. Ειδικά στο πρώτο η ατελέσφορη επάνοδος του συνταγματάρχη από τη μάχη, ενώ όλοι –επίσημα και ανεπίσημα- τον είχαν για νεκρό προκαλεί προβλήματα, καθώς μετά από τόσο καιρό η γυναίκα-του έχει ήδη παντρευτεί. Η “ανάστασή”-του είναι ένα νέο πρόβλημα στην ομαλότητα που πήρε η ζωή ερήμην-του και οι άνθρωποι, που όντως τον αγαπούσαν όσο ζούσε, έβαλαν τα πράγματα σε μια νέα σειρά και βολεύτηκαν με την απουσία-του. Ανάλογα διλήμματα παρουσιάζονται στο μυθιστόρημα του Δουμά κι όλα αυτά τα φέρνει ο Javier Marias στο προσκήνιο του δικού-του έργου, για να αντικατοπτρίσει και να εμβαθύνει τους δικούς-του προβληματισμούς.

          Το εκκρεμές έρωτας – θάνατος είναι μια πολύ γόνιμη ταλάντωση που όσο κι αν φαίνεται πολυφορεμένη, είναι πάντα επίκαιρη και δεκτική νέων, συγκλονιστικών όπως αυτή του Marias, αναγνώσεων.

[Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον ιστότοπο In2life στις 5/5/2015 και εδώ κοσμείται με εικόνες που ελήφθησαν από: salud.facilisimo.com, 7-themes.com,  www.weldonowen.com, www.theguardian.com,  praylikeagourmet.com, speedscreenwriting.com και exbook3.blogspot.com]

          Πατριάρχης Φώτιος

“Τα άγρια περιστέρια” της Νίκης Αναστασέα

Οι χαρακτήρες της Αναστασέα παραιτούνται εύκολα από τη ζωή, αλλά αυτό δεν γίνεται χωρίς διαμάχες, σκληρές γροθιές στο μαχαίρι, εσωτερική αιμορραγία που εξαντλεί τον οργανισμό. Γι’ αυτό είναι ζωντανοί.

Ελληνικός πικρός: Νίκη Αναστασέα “Τα άγρια περιστέρια” εκδόσεις Καστανιώτη 2014

          Ένα βασικό θέμα που απασχολεί την Αναστασέα (δεν ξέρω αν είναι προσωπικό τραύμα ή ευρύτερος κοινωνικός προβληματισμός) είναι η στρεβλή σχέση γονέων και παιδιών και κυρίως η ευθύνη των πρώτων για την κατάντια των δεύτερων. Το είδαμε να αναπτύσσεται σε βαθμό συγκίνησης στο πολυβραβευμένο “Πολύ χιόνι μπροστά στο σπίτι”, το βλέπουμε πάλι τώρα στα περισσότερα κείμενα αυτής της συλλογής έξι διηγημάτων.

          Από το πρώτο, το “Κάτι που να αξίζει να σωθεί” (ο τίτλος μοιάζει με αυτόν στα έργα του Χρήστου Οικονόμου), μπαίνουμε, ευάλωτοι και σοκαρισμένοι, στην ψυχοσύνθεση μιας μάνας που βλέπει τον γιο-της να αργοπεθαίνει από τα ναρκωτικά, τον ψάχνει απεγνωσμένη στα παγκάκια και τέλος δίνει ένα “σωτήριο” τέλος. Οικογενειακό πλαίσιο έχει και το εξαιρετικό “Μόνο και μόνο επειδή σ’ αγαπάω”, όπου δυο ηλικιωμένοι γονείς προσποιούνται πειστικά ότι η κόρη-τους η Αντιγόνη και η εγγονή-τους ζουν και βρίσκονται μέσα στην καθημερινότητά-τους· ο άντρας του ζευγαριού παίζει τον ρόλο-του, για να μην βγάλει από το όνειρό-της τη γυναίκα-του, που ζει με αυτήν την πλάνη.

          Οικογενειακό δράμα παρακολουθούμε και στο πέμπτο διήγημα με τίτλο “Είπαν πως ήταν ατύχημα”, όπου ο άνδρας αρχίζει να τρελαίνεται όταν βλέπει μέρα με τη μέρα τη γυναίκα-του να πέφτει στην κατάθλιψη και να παραιτείται, παραμελώντας τον εαυτό-της. Πολύ φευγαλέα ακούγεται για κάποιο (χαμένο) παιδί, που μπορεί να λειτουργεί ως γενεσιουργό αίτιο, ενώ περισσότερο ενδιαφέρει η σταδιακή κατιούσα πορεία της γυναίκας που παρασέρνει και τον άνδρα σε ένα είδος οργίλης παράνοιας. Ανάλογα διλήμματα υπάρχουν στο έκτο διήγημα, όπου ο μικρός Σήφης προορίζεται για το ίδρυμα, προκειμένου η μητέρα-του να μπορέσει να παντρευτεί τον αγαπημένο-της, με τον όποιο μάλιστα περιμένει παιδί.

          Τα ενδιάμεσα διηγήματα ξεφεύγουν από αυτόν τον άξονα και αφορούν στις διαπροσωπικές σχέσεις και στην αυτοεικόνα των ηρωίδων. Στον “Μεταξωτό φανοστάτη” η ηθοποιός δεύτερων ρόλων Λίλα Βρυώνη αναλαμβάνει τον πρώτο ρόλο στο “Ποιος φοβάται τη Βιρτζίνια Γουλφ” και παίζει καταπληκτικά, ακριβώς επειδή λίγο πριν την πρεμιέρα νιώθει τον δικό-της εξευτελισμό, την τραγωδία της γυναίκας, που έχει πιστέψει ότι είναι χαμένη, κι αυτό το φορτίο βγάζει τελικά στη σκηνή. Στην “Προσβολή” βλέπουμε ένα είδος ρατσισμού, το οποίο, ενώ κοινωνικά είναι ξενοφοβία και ακροδεξιά μανία, για την πρωταγωνίστρια είναι θέμα ερωτικής απόρριψης. Το προσωπικό πάθος εκδηλώνεται ως μισάνθρωπη συμπεριφορά.

          Η Αναστασέα μου είχε προκαλέσει αφόρητη πλήξη με το πρώτο-της βιβλίο «Αυτή η μέρα αργά προχωρούσε» και το ίδιο αισθάνθηκα με το “«Επικράνθη» διά χειρός Αλέξη Ραζή”, αλλά με κέρδισε τόσο με το “Πολύ χιόνι μπροστά στο σπίτι” όσο και με την παρούσα συλλογή. Νομίζω ότι περιόρισε τον γυναικείο, στάσιμο τρόπο γραφής, το πολύ συναίσθημα στο οποίο κολλάμε σαν τη μύγα στο μέλι, αύξησε τη δραματικότητα με την εξέλιξη της ιστορίας, η οποία φυσικά εκπέμπει όσο συναισθηματισμό χρειάζεται και έτσι και τα αισθήματα αναδεικνύονται και αγγίζουν. Ο αναγνώστης μπαίνει γρήγορα στο βαρύ κλίμα της ιστορίας, καταλαβαίνει τους χαρακτήρες και συναισθάνεται την τραγικότητα των επιλογών-τους. Σαν να ξέρει από την αρχή ότι δεν τον ενδιαφέρει το αίσιο ή αδιέξοδο τέλος, αλλά το πώς ο καθένας ζει ή συνήθως παραιτείται, στέκεται ή συνήθως καταρρέει μέσα στο συνολικό φορτίο της μοίρας.

[Εδώ αναδημοσιεύεται από το In2life της 7ης/7/2015 και εικονοποιείται με φωτογραφίες που κατεβάστηκαν από: sfcitizen.com, www.diaforetiko.gr, www.elrhey.com, mubi.com και www.culturenow.gr]

Πατριάρχης Φώτιος

“Δρόμοι” του Πέτρου Κουτσιαμπασάκου

Όταν η ζωή κρύβει κάτω από την επιφάνειά-της μια κινούμενη άμμο που κατατρώει το φυσιολογικό και το μετατρέπει σε τραγικό, όταν οι δρόμοι δεν είναι πάντα σαφές πού οδηγούν, η λογοτεχνία έρχεται να δείξει πώς ο άνθρωπος παλεύει με τη μοίρα, ήπια σκυφτός αλλά και στωικά μάχιμος.

Ελληνικός με καϊμάκι: Πέτρος Κουτσιαμπασάκος “Δρόμοι” εκδόσεις Πατάκη 2015

          Το όνομα και το έργο του Πέτρου Κουτσιαμπασάκου, του πρώιμα και άδοξα αναχωρούντος από τη ζωή, το γνώρισα με το πολύ καλό μυθιστόρημα “Πόλη παιδιών” που κυκλοφόρησε το 2012. Αυτό το χαμηλόφωνο ουρλιαχτό, αυτή η γραφή που άφηνε πολλά να εννοούνται χωρίς να τα εξωραΐζει ή να τα μεγαλοποιεί, αυτός ο μακρόχρονος καημός που συνοδεύει τα παιδιά που βίωσαν το ορφανοτροφείο έφτασε ως εμάς.

          Τώρα, ένας φάκελος με έτοιμα διηγήματα έμεινε πίσω για να εκδοθεί και να αποτελέσει τη λογοτεχνική διαθήκη ενός ικανού συγγραφέα. Εφτά κείμενα, που στήνουν μπροστά-μας το σκηνικό-τους, μιλάνε με την ατμόσφαιρα παρά με την πλοκή, γλιστράνε σαν το νερό χωρίς να φωνάζουν το μήνυμά-τους, αποτελούν τον τόμο.

          Δύο πράγματα εκτιμούσα όλο και περισσότερο καθώς προχωρούσα από διήγημα σε διήγημα την ανάγνωση: την υπαινικτικότητα και την αβίαστη γραφή.

Ξεκινώντας από το δεύτερο, μπορώ να πω ότι ο Κουτσιαμπασάκος δεν κάνει τερτίπια, αλλά σπρώχνει με σταθερό ρυθμό την αφήγηση, συνήθως ήρεμα, χωρίς σαμαράκια και λακούβες. Κάθε κείμενο ακολουθεί μια στρωτή πορεία, ελκύει τον αναγνώστη με το ανεμπόδιστο ξετύλιγμά-του, δεν κορυφώνεται αλλά και δεν κάνει κοιλιά, δεν εγείρεται αλλά και δεν χωλαίνει. Και μέσα σ’ αυτήν τη γραφή, η ατμόσφαιρα, το καθημερινό που δεν είναι τόσο απλό, το συγκινητικό που δεν περνά απαρατήρητο δείχνουν κάτι περαιτέρω από την ιστορία. Η γραφή κυλάει απρόσκοπτα για να οδηγήσει τον αναγνώστη κατευθείαν στο χαμηλό υπογάστριο κάθε διηγήματος.

Κι αυτό γιατί νιώθεις ότι πίσω από την ιστορία, που φαίνεται ρηχή και επιφανειακή, πίσω από το όμορφο ξεδίπλωμά-της, υπάρχει μια υπόγεια στοά με λάβα που κοχλάζει, χωρίς ποτέ ίσως να εκρήγνυται. Είναι η τεχνική του υπαινιγμού, της προσπάθειας να φτάσεις σε ένα υπολανθάνον νόημα, σε μια βαθύτερη αντίληψη του ίδιου του κειμένου και της ζωής. Στα πρώτα διηγήματα κάτι υπεκφεύγει π.χ. από την Ψ που, ενώ συζούσε δέκα χρόνια με τον Χ, όταν αυτός έμαθε ότι πάσχει από καρκίνο, επέστρεψε στην προηγούμενη ζωή-του κι αυτή έμεινε μετέωρη με ερωτήματα, συνειδητοποιώντας ότι δεν ήξερε καθόλου καλά αυτόν τον άνθρωπο (“Ψ συν Χ”). Η ζωή δεν είναι αυτή η στρωτή αφήγηση που φαίνεται.

Ακόμα πιο συνταρακτικό είναι ένα μικρό διήγημα με τίτλο “Ψηλά στον ουρανίσκο”, όπου το ποιος πρωταγωνιστεί και πού βρίσκεται αποκαλύπτεται μαεστρικά αργά αλλά και κλιμακωτά.  Ένα παιδί ξυπνά στο καινούργιο του σπίτι προσπαθώντας να συνηθίσει την ιδέα της υιοθεσίας μετά το ορφανοτροφείο, όπου μεγάλωσε. Οι πρώτες παραστάσεις, το νέο σπίτι, οι δυο “γονείς”-του που τους ονομάζει “κυρία” και “κύριο”, τα πρώτα ξεσπάσματα δίνονται υποδόρια και σταδιακά, σαν μια μικρή αποκάλυψη που ποτέ δεν θα επέλθει πλήρως.

Κρατάω το χαμηλόφωνο κλίμα, την οδύνη που σιγοβράζει, το παράπονο που δεν φτάνει στον μελοδραματισμό, την καθημερινότητα που αποκτά τραγικές διαστάσεις. Καλή παρέα και καλή ψυχή.

[Το κείμενο ξαναδημοσιεύεται εδώ, ελαφρά παραλλαγμένο, μετά την πρώτη-του δημοσίευση στο In2life στις 16/6/2015. Οι εικόνες που συνοδεύουν την ανάρτηση αντλήθηκαν από: www.in2life.gr, www.institut-economie-circulaire.fr, www.tvcgroup.com, www.instantcheckmate.com και www.fastcompany.com]

Πατριάρχης Φώτιος