Μαρία Γαβαλά, “Κόκκινος σταυρός”

Η λογοτεχνία της ευρωπαϊκής αντίστασης απέναντι στον Ναζισμό -2. Η αθώα τέχνη ενός φρενοβλαβούς μπορεί να αποδίδει υπόγεια την κοινωνική και πολιτική καταπίεση; Ναι, αν το μυθιστόρημα που υπηρετεί μια τέτοια ιστορία είναι πράγματι πολυφωνικό και αληθοφανές στο ύφος και στην ατμόσφαιρα.

Μαρία Γαβαλά “Κόκκινος σταυρός” εκδόσεις Πόλις  -2018

Maybe I'm foolish, Maybe I'm blind, Thinking I can see through this:

Σηκώθηκα απ’ το κρεβάτι, με τις πιτζάμες και τις ροζ παντόφλες μου εκνευρισμένη. Εκνευρισμένη επειδή το βιβλίο που ξεκίνησα με όρεξη και περιέργεια με αφήνει ακάλυπτη απ’ τις πρώτες σελίδες.

Don't ask my opinion, Don't ask me to lie:

Η ιστορία μοιράζεται σε δύο μέρη. Η Αριάδνη Hope, Ελληνογερμανίδα, εκπονεί μεταπτυχιακή εργασία για την τέχνη των ψυχασθενών, με κεντρικό παράδειγμα την Gertrude Fleck, η οποία πέρασε τον περισσότερο καιρό της ζωής της σε ιδρύματα, υπέστη τα πειράματα της ναζιστικής ευγονικής και τελικά πέθανε το 1940 σε θάλαμο αερίων. Απ’ αυτήν σώθηκαν πέντ’-έξι πίνακες μέτριας αισθητικής ποιότητας. Αλλά η ερευνήτρια προσπαθεί να καταλάβει τι θέλει να πει ο διαταραγμένος νους της ζωγράφου μέσα απ’ αυτά τα σχέδια.

Τα δύο σημεία που ανατινάζουν την αναγνωστική συμμετοχή είναι η γλώσσα και ο τρόπος έρευνας. Η γλώσσα του κειμένου δεν παρουσιάζει υφολογική διαφορά από πρόσωπο σε πρόσωπο, απ’ την αφήγηση στα ντοκουμέντα της εργασίας, απ’ τον λόγο της μυθοπλασίας στον λόγο των άρθρων ή των επιστημονικών σημειώσεων. Δεν είναι δυνατόν ένα κείμενο με τέτοια κειμενική διαστρωμάτωση να μένει επιφανειακό και ρηχό, χωρίς ποικιλία, γλωσσικές διαφοροποιήσεις και σχετικά ύφη. Ένας επιμελητής εδώ, ή ο εκδότης, έπρεπε να έχει παρέμβει. Κι απ’ την άλλη ο τρόπος έρευνας και καταγραφής δεδομένων είναι άκρως ερασιτεχνικός. Και το λέω εγώ που μόλις στα τριάντα μου επιχειρώ ένα ανάλογο master και μαθαίνω απ’ τα λάθη μου στο πώς να στήσω τη μελέτη μου. Πληροφορίες π.χ. από τη Britannica ή το Βήμα και όχι από επιστημονικά άρθρα ή βιβλία δείχνουν μια μη-επιστημονική ματιά και μέθοδο. Και τα δύο αυτά μ’ εξόργισαν τόσο που άρπαξα τον υπολογιστή να ξεδώσω, γράφοντας τις πρώτες αβαρίες που με πρόδωσαν ως αναγνώστρια.

Το κομβικό σημείο του μυθιστορήματος είναι η προσπάθεια της Αριάδνης να συν-αισθανθεί την Gertrude και να καταλάβει τα σχέδιά της μέσα απ’ τη ζωή της και την προβληματική της ψυχοσύνθεση. Επομένως, το έργο της Γαβαλά, παρά τις ιστορικές και πολιτικές προεκτάσεις του, είναι κατά βάση ένα κοινωνιολογικό και ψυχολογικό μυθιστόρημα. Ναι, οι Nazi του μεσοπολέμου παραλληλίζονται με τους ακροδεξιούς ξενοφοβικούς του 21ου αιώνα. Ναι, η εποχή σκιαγραφείται με ζωγραφικά χρώματα, με sepia φωτογραφίες, με χαρακτήρες και νοοτροπίες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Δημοκρατίας της Weimar. Αλλά το ζουμί βρίσκεται στο ψυχολογικό profile της φρενοβλαβούς που θα δώσει κι απαντήσεις στο είδος της ζωγραφικής της.

Το θέμα της ευγονικής κι ο σπαρτιατικός καιάδας προς όποιον δεν είναι “άρτιος” ήταν ένα βασικό μέρος της ναζιστικής ιδεολογίας. Το δόγμα του Άριου υπεράνθρωπου –α λα Nietzsche- κανοναρχεί τις κινήσεις τους κι έτσι εξοντώνουν ανάπηρους σωματικά και ψυχικά, Τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους κι ό,τι άλλο θεωρούσαν παρέκκλιση από τη υγιή φύση. Με κέντρο μια τέτοια περίπτωση η Γαβαλά συνέλαβε μια πολύ έξυπνη ιδέα για να αναχθεί στο γενικό, που είναι η ρατσιστική εκδοχή της Ιστορίας.

I'm only human, That's all it takes, To put the blame on me:

Βαρύ κείμενο, αργοκίνητο σαν μαούνα σε ποταμό. Το βασικό του πρόβλημα είναι η λανθασμένη οπτική γωνία. Δεν είναι δυνατόν μια επιστήμονας, μια ερευνήτρια, να μιλάει έτσι, να γράφει έτσι και κυρίως να σκέφτεται έτσι. Δεν μπορεί δηλαδή να θέλει να συναισθανθεί το αντικείμενό της για ν’ αποδώσει στην έρευνά της. Η ματιά της είναι η ματιά μιας συγγραφέως, άντε μιας δημοσιογράφου, κι η γραφή της είναι ανάλογη. Με πολύ συναισθηματισμό, με ύφος στοχαστικό και λογοτεχνικό, με περιγράμματα και θολές σκιές που δεν ταιριάζουν στην επιστημονική σκέψη.

Θα συμφωνήσω με την άποψη της Σχινά ότι το πολιτικό υπόβαθρο του μυθιστορήματος είναι αξιοπρόσεκτο, κρυμμένο μάλιστα στα σχέδια της Fleck που φαινομενικά απεικονίζουν λουλούδια, ενώ από πίσω κρύβεται... Θα διαφωνήσω όμως ως προς το αν είναι όντως πολυπρισματικό: ένα βιβλίο το οποίο δεν έχει την αφηγηματική πολυφωνία που χρειάζεται και δεν συνθέτει από το διαφορετικό είναι κατώτερο, θεωρώ, των φιλοδοξιών του.

> Η Μαρία Γαβαλά γεννήθηκε στο Κορωπί Αττικής το 1947. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού "Σύγχρονος Κινηματογράφος" (1980-84) δημοσίευσε πολλά κείμενα για τον κινηματογράφο. Κινηματογραφικά κείμενά της υπάρχουν επίσης δημοσιευμένα σε διάφορα περιοδικά κι εφημερίδες. Έγραψε σενάρια, γύρισε ταινίες μικρού μήκους, ντοκιμαντέρ για την τηλεόραση και σκηνοθέτησε τις μεγάλου μήκους ταινίες: "Περί Έρωτος" (1981). - Τιμήθηκε με βραβείο στο "Φεστιβάλ Γυναικείου Κινηματογράφου" της Φλωρεντίας, το 1983, "Άρωμα βιολέτας" (1985) και "Το μαγικό γυαλί" (1989) - Τιμήθηκε με Κρατικό Βραβείο Κινηματογράφου, την ίδια χρονιά. Δόκιμη πεζογράφος, μετά το 1994, έχει στο ενεργητικό της επτά μυθιστορήματα ("Η υπηρέτρια των αγγέλων", 1994, "Η κυρία του σπιτιού", 1996, "Παραθαλάσσιο θέρετρο το χειμώνα", 1999, "Στη δροσιά των κήπων μου", 2001, "Ακραία καιρικά φαινόμενα", 2003, "Τα κορίτσια της πλατείας", 2006, "Ο λεμονόκηπος", 2012) και μία συλλογή διηγημάτων ("Από γυαλί", 2011). Έχει δημοσιεύσει διηγήματα σε περιοδικά και εφημερίδες. Επίσης, έχει μεταφράσει θεωρητικά κείμενα για τον κινηματογράφο και σύγχρονα μυθιστορήματα, πάντα από τη γαλλική γλώσσα.

Πάπισσα Ιωάννα