Wednesday, February 01, 2012

“ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’60” του Θανάση Βαλτινού

Είναι δυνατόν να είναι μυθιστόρημα αυτό που δεν έχει αφήγηση, ούτε χαρακτήρες, ούτε δομή και δράση; Τι λογοτέχνημα είναι αυτό που δεν μπορεί να συνθέσει το υλικό-του αλλά το αφήνει πάνω στο χειρουργικό τραπέζι σαν πτώμα, ή πάνω στο σεντόνι του ερευνητή σαν σύνολο από αρχαιολογικά ευρήματα που δεν συνέχονται; 


Γλυκό κουταλιού:
Θανάσης Βαλτινός
“Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60”
Στιγμή
1989
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
2006

          Το πρώτο πράγμα που κλονίζει την αναγνωστική επανάπαυση είναι ο αποσπασματικός χαρακτήρας του έργου, σε τέτοιο βαθμό που αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται όντως για μυθιστόρημα ή αν είναι απλώς ένα αρχείο αποκομμάτων, μια προκαταρκτική δουλειά έρευνας. Κι αυτό γιατί αποτελείται από άρθρα εφημερίδων, ποικίλες επιστολές προς τη ΔΕΜΕ (υπηρεσία μετανάστευσης) και την κα. Μίνα (ραδιοφωνικό παραγωγό που απαντούσε σε ερωτικής φύσης προβλήματα), αγγελίες, ανακοινωθέντα και άλλα τέτοια ντοκουμέντα που αποδίδουν τη δεκαετία του ’60 με έναν παράξενο, ανοίκειο και αντιμυθιστορηματικό τρόπο.
          Το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί άναρχα, αν και συχνά τα κείμενα που το αποτελούν συνδέονται συνειρμικά ή διαισθητικά μεταξύ-τους. Το έργο δεν έχει ήρωες ούτε καν πρόσωπα που επανεμφανίζονται πάνω από τρεις-τέσσερις φορές, εκτός αν κανείς θεωρήσει πρωταγωνίστρια την ίδια τη δεκαετία του ’60 ή αν πιστέψει ότι ο συγγραφέας επέλεξε τον απλό ανώνυμο ή αφανή Έλληνας της εποχής για να τον αναδείξει σε πρωτεύοντα άξονα της ελλαδικής περιπέτειας. Το βιβλίο συναιρεί το ιδιωτικό με το δημόσιο, το πλαστό με το πραγματικό, το μικροαστικό με τον απόηχο των διασημοτήτων. Τα 300 τόσα κομμάτια λόγου αποτελούν μια τοιχογραφία που αφήνει τον αναγνώστη να συνθέσει το όλο σκηνικό και να δομήσει -μέσα από την αποδόμηση του κειμένου- το ελληνικό κοινωνικό μόρφωμα.
          Από μορφολογική άποψη, ο αναγνώστης βρίσκεται στο κενό, αφού συναντά το χαοτικό συνονθύλευμα της συμπαράθεσης και όχι της σύνθεσης. Η συνεκτικότητα είναι μηδαμινή, αφού ο μόνος άξονας είναι οι χρονολογικές ενδείξεις που ξεκινούν από το 1960 και καταλήγουν στο 1969. Η γνωστή Ελλάδα των πολιτικών ανακατατάξεων και της απριλιανής χούντας παρουσιάζεται από την ανάποδη, από την πίσω ραφή του υφάσματος, αφού ο απλός άνθρωπος, συχνότατα αγράμματος, που θέλει να φύγει ως μετανάστης και η άβγαλτη ερωτευμένη που γράφει στη κυρία Μίνα ζητώντας συμβουλές συνθέτουν τον καμβά μιας «επαρχιώτικης» κοινωνίας, που παραπαίει από τη φτώχια αλλά και την αφέλεια, που θέλει να ορθοποδήσει αλλά συνάμα είναι δέσμια των αγκυλώσεων της νοοτροπίας και της μιζέριας-της.
Είμαστε ήδη στο ιδεολογικό κέντρο του έργου: οι μεγάλες αφηγήσεις των πολιτικών και εθνικών γεγονότων υποχωρούν στο κοινωνικό εκ της βάσεως στρώμα των απλών ανθρώπων που ζουν το παρόν-τους, αδιαφορούν για την υψηλή πολιτική, εκφράζουν απλά και αυθόρμητα το ελληνικό είναι, όχι στον λόγο της επίσημης ιστορίας αλλά στην ομιλία της καθημερινής ζωής. Ο αναγνώστης ξαναδιαβάζει, κυριολεκτικά, την Ελλάδα, όχι μέσω των επίσημων πηγών, αλλά με τα οικεία μάτια των προγόνων-του, που όμως ως μαρτυρίες λένε το αυτονόητο.
          Δεν ξέρω αν εύκολα κανείς θα χαρεί αισθητικά το έργο. Είναι ορισμένες σταθερές που κρατούν τη σκέψη σε μια πιο συντηρητική αντίληψη της λογοτεχνικότητας. Ίσως πολύ λίγοι εντέλει έχουν διαβάσει το μυθιστόρημα. Το ξάφνιασμα όμως της παράταξης που ευαγγελίζεται ο μεταμοντερνισμός, το χαμένο κέντρο που θα μπορούσε να ανασυσταθεί (μοντερνιστική λογική) αλλά μάλλον πρέπει να θεωρηθεί οριστικά χαμένο (μεταμοντέρνα στάση), η απουσία πρωταγωνιστών, η έλλειψη αφηγηματικού άξονα, η χρήση καθημερινών, αντιλογοτεχνικών κειμένων, η ανάδειξη του απλού και καθημερινού συμβάντος, η αντι-ιστορική ανάγνωση της κοινωνίας, ο υπαινιγμός και η έμμεση ειρωνεία, η ανασκαφή αφανών κοιτασμάτων και ιδεών, ο εκδημοκρατισμός του λόγου κ.ο.κ. μπορούν (και νομίζω πολλοί τον μιμήθηκαν) να ανακατατάξουν το αναγνωστικό στερεότυπο και να υπονομεύσουν γόνιμα την έννοια του μυθιστορήματος. Το τελευταίο μπορεί με τα «Στοιχεία» να κλονίζεται, αλλά σίγουρα  ο κλονισμός αυτός μπορεί να είναι και η αφορμή για ξανακοίταγμα των λογοτεχνικών-μας δογμάτων.
          Το βιβλίο πήρε το 1990 το Κρατικό βραβείο μυθιστορήματος.

[Οι φωτογραφίες λήφθησαν από τους εξής ιστότοπους: christiannaloupa.wordpress.com (2), fabiatou.com, kokkinorachi.gr]

Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος

22 comments:

anagnostria said...

Διάβασα το "μυθιστόρημα" τότε που πρωτοβγήκε. Το βρήκα ενδιαφέρον από την άποψη ότι μου θύμισε γεγονότα, καταστάσεις, πρόσωπα, γιατί έζησα τη δεκαετία αυτή. Η επιφύλαξή μου είναι ό όρος "μυθιστόρημα". Δεν νομίζω ότι μπορεί να χαρακτηριστεί ως τέτοιο, εκτός αν δώσουμε άλλο ορισμό από τον καθιερωμένο για το είδος.

Anonymous said...

Eίναι μια ενδιαφέρουσα μορφή λογοτεχνίας το βιβλίο αυτό.
Μιλάει για μια Ελλάδα που έχει χαθεί.
Ίσως ανεπιστρεπτί.

Μετά "Το συναξάρι Ανδρέα Κορδοπάτη" και την "Κάθοδο των εννιά", που με την κινηματογραφική της εκδοχή έκανε γνωστό το Βαλτινό, είναι το βιβλίο που μου αρέσει.

Σε κάποια σύναξη που βρεθήκαμε μαζί, σε ερώτησή μου αν ήταν όλα αυτά τα στοιχεία αποκόμματα εφημερίδων ή κάτι άλλο, τον άκουσα έκπληκτη να μου απαντά ότι τα σκέφτηκε ο ίδιος και τα έγραψε σ' αυτήν τη μορφή παίρνοντας την ιδέα από τα περιοδικά και τις εφημερίδες της εποχής.

Εξαιρετική η παρουσίασή σας.


κ.κ.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Anagnostria,
καταλαβαίνω τις επιφυλάξεις-σου, αλλά πρέπει να σκεφτούμε, αν αρνηθούμε τον όρο "μυθιστόρημα", για τί πράγμα πρόκειται. Είναι πρώτα απ' όλα λογοτεχνία ή όχι; Κι αν μιλάμε για λογοτεχνία, αφού έχουμε πεποιημένη γλώσσα, επιλογή "ηρώων", υποδόρια ιδεολογία, άποψη για μια εποχή που κάνει το καθημερινό αισθητικό (μεταμοντέρνω τω λόγω), τότε τι είδους λογοτεχνία είναι αυτή;
Η δική-μου αίσθηση είναι ότι ο όρος "μυθιστόρημα" ανοίγει περισσότερο από ό,τι είχαμε συνηθίσει και χωράει μέσα πολλές μορφές λόγου που συστήνουν μια αισθητική ματιά της ζωής.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

κ.κ.,
ευχαριστώ για τα καλά-σου λόγια.
Κι η δική-μου γνώμη είναι ότι το βιβλίο αποτελεί ίσως την ανατομία μιας Ελλάδας προ Ευδαιμονισμού, αφελή όσο και αθώα, μικροαστική όσο και αυθεντική. Κι αυτή η Ελλάδα παρουσιάζεται με τη μεταμοντέρνα ματιά μιας ανατρεπτικής ιστορικότητας.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Το εχω διαβάσει το βιβλίο (πριν πολλά χρόνια) Κατ αρχάς ειναι σιγουρα λογοτεχνία, γιατι φαντάζομαι οτι θέλει πολλή λογοτεχνική δουλειά: η κατασκευή αυτών των αποσπασμάτων δεν μπορεί να ηταν αυθαίρετη, συναιρούν σε κατι, να δώσουν αυτή την αίσθηση των προβλημάτων, των αντιλήψεων και της αγωνίας των "μικρών" ανθρώπων, και να συνομιλήσουν μεταξύ τους. (Αλλα και μονο η δημιουργία ενός πλαστού δελτίου ειδήσεων ειναι λογοτεχνία. Το λέει η λέξη: λογοτεχνία δεν ειναι τα "κοσμητικά επίθετα", δεν το είπαμε τοσες φορές;)Έχουν κι ενα στοιχειωδες σασπένς (η αλληλογραφία της νεαρής με τη Μίνα)Η τεχνική με τα αποσπάσματα εφημερίδων κλπ είναι πια αρκετά συνηθισμένη στη λογοτεχνία, συνηθως ενσωματώνονται σε "κανονικά" μυθιστορήματα. Επίσης ε χ ε ι κάποιους ήρωες, βεβαια δεν βλέπουμε τη δραση στο χρόνο, αλλα αυτο, όπως λες, ειναι συμφωνο και με το "μοντερνιστικό", είναι αυτο το αποσπασματικό, σαν να δηλώνουμε οτι 'τιποτε άλλο δεν ξερουμε για αυτόν" (πχ τη νεαρή που γράφει στη Μίνα) Είναι, αν καταλαβαίνω κάπως, ένας συνδυασμός μοντερνισμού (στην υπαρξιακή διασταση των ηρώων) και μεταμοντερνισμού (στη φόρμα, αν και το ενα ενισχυει το άλλο)Ειναι επίσης κι ενας πλάγιος, αποδομητικός όπως το λες, τρόπος να μιλήσεις για το κατεξοχήν μυθιστορηματικό θέμα, το "ρομαντικό ερωτα', που καταλήγει ή όχι στο γάμο κλπ. Στο μπακγκράουντ και ο ελληνισμός της διασποράς, από ό,τι θυμάμαι. (Συνδυασμός ιστορικού πλαισιού και μικροϊστορίας, άλλο δομικό στοιχείο του μυθιστορήματος)
Σε αντιθεση με άλλους αναγνώστες παντως, προσωπικά,από άποψη "ταυτισης', δεν βρήκα τίποτα από τη δική μου ζωή σε αυτό, παρολο που μεγάλωσα στη δεκαετία του 60, στην Αθηνα. βρήκα βεβαια τύπους και καταστάσεις που αμυδρά τα ενιωθα να με τριγυρίζουν, αλλα οχι δικά μου βιώματα. Νομιζω οτι παίρνει ορισμένες, αντιπροσωπευτικές ομάδες πληθυσμού. Βέβαια, ημουν παιδί, εβλεπα αλλιώς τον κόσμο (δηλαδή, ισως δ ε ν εβλεπα) Επίσης λέει ¨"Στοιχεία", αρα δεν ειναι συνολικά η δεκαετία του 60. Οπως και να ναι, είναι ενα ενδιαφέρον βιβλίο

paramythou said...

Πολύ καλή παρουσίαση. Εύγε !
Πολύ καλή και η προσωμοίωση ενός βιβλίου με Μέσο Ενημέρωσης μιας συγκεκριμένης εποχής που μας αφορά όλους.
Εγώ θα ήθελα λιγότερο "ειδησεογραφική" και περισσότερο "λογοτεχνική" τη γραφή του.

Anonymous said...

"Κρατικό βραβείο μυθιστορήματος 1990"
Ουάου!!!

Ελεάννα

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
συμφωνούμε: η γραφή σήμερα αλλάζει τις παραμέτρους ως προς το τι είναι μυθιστόρημα, αν και εγώ όταν το πρωτοδιάβασα πριν από πολλά χρόνια ήμμουν αμφίθυμος απέναντί του, κυρίως -όπως λέει η Αναγνώστρια- για το αν είναι ή όχι λογοτεχνία.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Paramythou,
φαντάζομαι λόγω της φύσης του μυθιστορηματικού υλικού έπρεπε να είναι δημοσιογραφικός. Τώρα που το ξανασκέφτομαι είναι αρκούντως λογοτεχνικός στις επιστολές, όπου και αναδεικνύεται το γλυκερό συναίσθημα, η αφελής πίστη, η αβέβαιη έκφραση κ.ο.κ.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ελεάννα,
πολλά, δυστυχώς, έργα έχουν βραβευτεί με Κρατικό βραβείο, όχι όμως επειδή το άξιζαν αλλά επειδή συνέτρεχαν άλλοι λόγοι.
Επομένως, τα βραβεία κάτι μου κάνουνε, κάτι σε Χριστιανόπουλο, αλλά φυσικά δεν τα απορρίπτω a priori. Απλώς με επιφυλάσσουν.
Καληνύχτα
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Πατριάρχη Φώτιε

Μια και προσφέρατε σήμερα γλυκό... ας κρατήσω τη γεύση του στα χείλη μου.
Δεν θα το σχολιάσω το πεζογράφημα.

Καληνύχτα!
(με φατσούλες γλυκειές)

Ελεάννα

ναυτίλος said...

Καλημέρα, το είχα διαβάσει πριν από πολλά χρόνια και τόχα βρει εξαιρετικό! Το γεγονός ότι το χαρακτηρίζει μυθιστόρημα τα λέει όλα. Άλλωστε και Ιστορία υπάρχει και Μύθος (μυθοπλασία)... Τι άλλο χρειάζεται ένα μυθιστόρημα; Γιατί πρέπει να είμαστε προσκολλημμένοι στα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα; Προσοχή 19ου έγραψα κι όχι 18ου, γιατί τότε πάλι, είχαν εκδοθεί ένα σωρό έργα που πιθανόν τώρα να μην τα θεωρούσαμε μυθιστορήματα!
Στο έργο του Βαλτινού πίσω από όλα τα αποσπάσματα βρίσκεται ο συγγραφέας που κινεί τα νήματα προκειμένου να δώσει στο έργο του τις διαστάσεις που θέλει. Το βιβλίο είναι πολύ πιο πολύπλοκο απ¨ ό,τι φαίνεται: η γραφή, η ειρωνεία, η οργάνωση του υλικού κλπ, μαρτυρούν πολλή δουλειά και σπουδαίο συγγραφικό ταλέντο, στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα περισσότερα έργα του Βαλτινού. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι που το διαβάζουν, αναφωνούν : Καλά πού τα βρήκε τόσα γράμματα;
Ο Βαλτινός είναι, κατά τη γνώμη μου, ένας από τους σπουδαιότερους Έλληνες πεζογράφους. Όλα τα έργα του έχουν αφήσει το στίγμα τους στην ελληνική λογοτεχνία.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Καλημέρα, Ναυτίλε.
Μυθοπλασία ναι, αν και ο "μύθος" (υπόθεση) επαφίεται στις καλές προθέσεις του αναγνώστη.
Ο συγγραφέας όντως κάνει πολλή δουλειά από πίσω και, ενώ το μυθιστόρημα φαίνεται "λίθοι ατάκτως ερριμμένοι", στην ουσία είναι μια πολύ προσεγμένη δουλειά.
Πατριάρχης Φώτιος

NYT Review of books said...

Και βέβαια είναι λογοτεχνία και μάλιστα υψηλού επιπέδου. Είναι επινόηση, βασισμένη σε πολύμορφο πραγματολογικό υλικό -ο συγγραφέας κεντάει, με αριστοτεχνικό τρόπο.
Υπάρχει πλήθος ηρώων και η οπτική του καθενός -από μεγάλη γκάμα διαφορετικών θέσεων- συγκροτεί μία -κατά τη γνώμη μου- συναρπαστική πλοκή.
Χειρίζεται,με τον καλύτερο τρόπο, ένα κάπως ξεχασμένο τύπο μυθιστορήματος,το επιστολικό μυθιστόρημα.
Το έχω διαβάσει τρεις φορές και σκέφτομαι να το ξαναδιαβάσω. Για μένα, το καλύτερο ίσως έργο του ούτως ή άλλως εξαιρετικού Βαλτινού.
Χαίρομαι που το ανέδειξες. Ενδιαφέρουσα και η ανάρτηση.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Κι εγώ το θεωρώ έργο-σταθμό και γι' αυτό το εντάσσω σε έναν άτυπο κανόνα, προσωπικό αλλά με αξιώσεις καθολικότητας.
Καλημέρα
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Έχουμε και λέμε:
1. Την σύμφωνη γνώμη των αναγνωστών, ότι πρόκειται περί εξαιρετικού μυθιστορήματος, βασισμένη
α) Στον καταπληκτικό τρόπο οργάνωσης και διαχείρισης του σπουδαίου πραγματολογικού υλικού (300 επινοημένα αποκόμματα).
β) Στην συγκίνηση που προκαλεί η αναδρομή στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.
γ) Στην απολαυστική πληροφόρηση περί της συγκεκριμένης εποχής, μέσω των "αποκομμάτων" ως αντίστοιχων των σημερινών δελτίων ειδήσεων κλπ.
δ) Στην επαναστατική μεταμοντέρνα αισθητική.
ε) Στην εκπληκτική, μέσω αυτής της ευρηματικής μεταμοντέρνας οπτικής, παρουσίαση του "επιπέδου" των λαϊκών ανθρώπων.
στ) Σε κάτι άλλο που μου διαφεύγει.

2. Έναν επιτυχημένο συγγραφέα και νυν ακαδημαϊκό.
3. Την ένταξη αποσπασμάτων (αποκομμάτων) στην διδακτέα σχολική ύλη της "Νεοελληνικής λογοτεχνίας".
4. Το εγκυρότατο "κρατικό βραβείο μυθιστορήματος" που εκφράζει την κρίση των σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων του τόπου.
5. Κάτι άλλο που μου διαφεύγει.

Με βάση αυτά τα δεδομένα, δεν χωράει καμία αμφιβολία ότι πρόκειται για εξαιρετκό έργο τέχνης που, προάγει τον πολιτισμό
διευρύνοντας τους ορίζοντες της σκέψης και της φαντασίας, ανυψώνοντας το πνεύμα του ανθρώπου στις σφαίρες του καλού του αληθινού και του ωραίου, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού και στην διαμόρφωση ελεύθερων προσωπικοτήτων που οραματίζονται ένα καλύτερο μέλλον.
Με δυο λόγια, άγει την ψυχή!
Ψυχαγωγεί!!!

Καλημέρα σας!

Ελεάννα

Πάπισσα Ιωάννα said...

Ελεάννα,
πολύ ωραία συνόψιση και ανακεφαλαίωση.
Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο μονοσήμαντα, αφού θα υπάρξουν φωνές που βάσιμα θα πουν:
1. η συγκίνηση δεν είναι άμεση, αφού πρόκειται για εργαστηριακό κείμενο
2. το εγκυρότατο Κρατικό Βραβείο δεν είναι πάντα έγκυρο και η θέση στην Ακαδημία δεν εξασφαλίζεται αξιοκρατικά. Ειδικά για το πρώτο ακούγονται ανέκαθεν πολλά... και πολλά πρέπει να έχουν βάση...
3. η λογοτεχνικότητα του έργου δεν προκύπτει αβίαστα, αλλά κανείς θέλει να συσκεφτεί με τον εαυτό-σου για να την αποδείξει και να την αποδεχτεί.

Το έργο όντως αξίζει, αλλά οι αβεβαιότητες του αναγνώστη γι' αυτό δεν πρέπει να θεωρούνται αμελητέες.
Πατριάρχης Φώτιος

Anonymous said...

Πατριάρχη Φώτιε

"Συ ειπας"

"Οπερ εδει δειξαι"
(Έστω και εν μέρει. Κάτι είναι κι αυτό.)

"Ο νοων νοειτω"


Καλό απόγευμα!

Ελεάννα

Anonymous said...

Η ανάγνωση είναι εντελώς προσωπική υπόθεση του καθενός.
Εντελώς όμως...


κ.κ.

Anonymous said...

Άντε με τη μαλακία τώρα. Αν αυτή η παπαριά είναι λογοτεχνία τότε τα βιβλία του Πιραντέλο τι είναι;

Anonymous said...

Μαλάκες μεταμοντέρνοι να πούμε. Διαβάστε και λίγο Νάσο Βαγενά. Γράφει ο Βαλτινός τα παπαροβιβλία του και ξεχνάμε ότι ένας Αλμπέρ Καμύ πριν 60-70 χρόνια έγραφε λιτά, απλά και δωρικά. Άντε γαμήσου Βαλτινέ με το φρύδι του Καραμανλή να πούμε. Και συ κι ο άλλος ο ψευτοκουλτουριάρης ο Βασίλης ο Αλεξάκης.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αγαπητέ Anonyme,
χαίρομαι που απάντησες με επιχειρήματα και τεκμηριωμένες απαντήσεις.
Μπορεί βέβαια να μην καταλαβαίνω τους επιστημονικούς όρους που χρησιμοποιείς ("μαλακία", "παπαριά" "άντε γαμήσου" "το φρύδι του Καραμανλή"), αλλά είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι έχεις δίκιο.
Ή μπορεί να μην αντιλαμβάνομαι γιατί η λογοτεχνία πρέπει να μοιάζει μόνο με τον Πιραντέλο ή να είναι απλή και απέριττη σαν του Καμύ, αλλά με έπεισες ότι έχεις δίκιο.
Τέλος μπορεί να μην καταλαβαίνω πώς συνδέεται ο Βαλτινός με τον Αλεξάκη (είναι η μειωμένη-μου παιδεία υπεύθυνη;), αλλά σίγουρα κάτω από το βάρος τόσης εμβρίθειας θα κρύβεις πολλή ουσία που δεν φαίνεται σε όσα γράφεις.

Σε ευχαριστώ για τον διάλογο
Πατριάρχης Φώτιος