Ορχάν Παμούκ, “Η γυναίκα με τα κόκκινα μαλλιά”

Δυο διαφορετικές παραδόσεις συγκλίνουν στην Τουρκία: η δυτική (ελληνική) της πατροκτονίας απ’ τον Οιδίποδα κι η ανατολική (ιρανική) της παιδοκτονίας απ’ τον Ρουστέμ. Και δίπλα σ’ αυτές η συμβολική αιμομιξία με τη γυναίκα-με-τα-κόκκινα-μαλλιά.

Orhan Pamuk “Kırmızı saçlı kadın” 2016 Ορχάν Παμούκ “Η γυναίκα με τα κόκκινα μαλλιά” μετ. Σ. Βρετού εκδόσεις Πατάκη -2018

Όλη η ζωή του ένας παραπονιάρης μύθος τυλιγμένος / στου νου του την ανέμη και στου ονείρου την απόχη / κι αυτός στ’ άλογο με τα όπλα του στο στήθος φορτωμένος / περνάει κι όλοι γιουχάρουν "Δον Κιχώτη" (Sadahzinia):

Orhan Pamuk! Orhan Pamuk! Νομπελίστας πεζογράφος με πολύ αξιέπαινα έργα, με πολύ δυνατή γραφή χωρίς να βροντοφωνάζει για την αξία της, πολύ δυνατή πέννα που δεν καινοτομεί φανφαρόνικα. 

Αυτό ζητάει η καρδιά του ν’ αλαφρώσει. / Να φέρει ανάσκελα το κόσμο από τη βάση (Sadahzinia):

1985: Ο νεαρός αφηγητής θέλει να σπουδάσει, αλλά μετά την εξαφάνιση του πατέρα του (καθεστωτική σύλληψη; κάτι άλλο;) αναγκάζεται να εργαστεί, ώστε να κερδίσει τουλάχιστον τα δίδακτρα του φροντιστηρίου. Πιάνει λοιπόν δουλειά ως βοηθός σ’ έναν έμπειρο πηγαδά, τον Mahmut, που ανοίγει πηγάδια όπου του παραγγέλνουν. Κι εκεί στην πόλη Öngören βλέπει τη γυναίκα-με-τα-κόκκινα-μαλλιά κι έκτοτε του γίνεται έμμονη ιδέα. Σε κάθε έξοδό του την ψάχνει…

Πίσω από την ιστορία με τη γυναίκα-με-τα-κόκκινα-μαλλιά, κρύβεται η έννοια της μοίρας, του ανατολίτικου kismet. Η ιστορία που λέει ο Cem Çelik στον μάστορα για τον Οιδίποδα κι η ιστορία του μάστορα για τον χάρο Αζραήλ προϊδεάζουν τον αναγνώστη για το πεπρωμένο και την αδυσώπητη παρουσία του στη ζωή του ανθρώπου. “Μήπως θέλοντας να ξεφύγω από τη μοίρα μου, περπατούσα μάταια στον λάθος δρόμο;”, αναρωτιέται κάποια στιγμή ο νεαρός πρωταγωνιστής. Κι όντως όσο προχωρά η αφήγηση, τόσο καταλάβαινα ότι το μυθιστόρημα είναι γραμμένο πάνω στις ράγες της τραγωδίας του Σοφοκλή: ο Cem σκοτώνει σε ατύχημα τον μάστορα Mahmut, ο οποίος τον είχε σαν παιδί του, ενώ ερωτεύεται και κοιμάται με τη γυναίκα-με-τα-κόκκινα-μαλλιά, η οποία ηλικιακά θα μπορούσε να ήταν μάνα του, όπως συχνά ακούγεται μέσα στο κείμενο.

Καθώς ο πρωταγωνιστής μεγαλώνει, παντρεύεται την Aise, πλουτίζει και γίνεται ένας εύπορος Κωνσταντινουπολίτης αστός, που όμως πάντα βασανίζεται από την βαθιά ενοχή της “πατροκτονίας”. Γι’ αυτό θέλγεται τόσο απ’ την ιστορία του Οιδίποδα όσο και με την ιστορία του ιρανικού έπους “Σαχναμέ”, όπου ο Ρουστέμ σκοτώνει τον Σουχράμπ, χωρίς να ξέρει ότι είναι γιος του. Δυο διαφορετικές παραδόσεις συγκλίνουν στην Τουρκία: η δυτική (ελληνική) της πατροκτονίας και η ανατολική (ιρανική) της παιδοκτονίας.

Ο Pamuk παίζει συχνά το παιχνίδι των εναλλασσόμενων ρόλων, όπου ο ένας παίρνει τη θέση του άλλου. Στο τέλος του έργου ο Cem ανακαλύπτει ότι έχει γιο με τη γυναίκα-με-τα-κόκκινα-μαλλιά, τον Enver, και μοιραία τον συναντά, ξέροντας κι οι δυο ποιος είναι ποιος. Τελικά, η κατάληξη θα είναι ίδια με τον Οιδίποδα ή με το Σαχναμέ, αφού ο ένας θα σκοτώσει τον άλλο. Ποιος ποιον; Ο λογοτέχνης παίζει σε όλο το έργο με τη σχέση πατέρα-γιου, σε διάφορες μορφές, και εξυψώνει το θέμα ώς τον πεπρωμένο φόνο.

Η γη το παραμύθι λέει του ταξιδιώτη / (που `χε αγάπη την ωραία, την πριγκιπέσσα την κρυφή τη Δουλτσινέα) (Sadahzinia):

Ο Pamuk γι’ άλλη μια φορά αποδεικνύεται άριστος συγγραφέας τόσο στο πρώτο μέρος, όταν η φρεωρυχία που είναι μια ασήμαντη διαδικασία αποκτά στα χέρια του ιδιαίτερο αφηγηματικό χρώμα, όσο και στο δεύτερο, όπου οι ανατροπές κι οι διακειμενικές αναφορές εκτοξεύουν το έργο σ’ ένα συνταρακτικό αισθητικό εγχείρημα.

> Ο Ορχάν Παμούκ γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1952. Σπούδασε αρχιτεκτονική και δημοσιογραφία, πολύ γρήγορα όμως αφιερώθηκε στη λογοτεχνία. Το 1978 σε ηλικία εικοσιέξι μόλις ετών δημοσίευσε το πρώτο του μυθιστόρημα "Cevdet Bey ve Ogullari" ("Τζεβντέτ Μπέης και Υιοί"), ένα ογκώδες έργο εξακοσίων είκοσι σελίδων, στο οποίο αφηγείται, μέσα από την ιστορία τριών γενεών μιας οικογένειας τούρκων εμπόρων, τη δημιουργία της τουρκικής αστικής τάξης και έμμεσα της σύγχρονης Τουρκίας (κίνημα των Νεοτούρκων 1908 - στρατιωτικό πραξικόπημα 1971). Το μυθιστόρημα αυτό βραβεύτηκε το 1979 στο διαγωνισμό μυθιστορήματος των εκδόσεων Μιλλιέτ. Το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1982 και την επόμενη χρονιά πήρε το βραβείο μυθιστορήματος Ορχάν Κεμάλ. Ακολούθησαν το 1983 το "Sessiz Ev" ("Το σπίτι της σιωπής"), το 1985, το "Beyaz Kale" ("Λευκό κάστρο") και το 1990 το "Kara Kitap" ("Μαύρο βιβλίο"). Στα έργα αυτά ο συγγραφέας δίνει εικόνες μιας κοινωνίας που προσπαθεί να βρει το πρόσωπό της ακροβατώντας στο γεωγραφικό και πολιτιστικό όριο δύο κόσμων. Η εκδυτικοποίηση της τουρκικής κοινωνίας με τη σύσταση του σύγχρονου τουρκικού κράτους και την άνοδο της τουρκικής αστικής τάξης, η έννοια της ατομικότητας και το θέμα της ιστορίας είναι θέματα που απασχολούν έντονα το συγγραφέα. Έχει τιμηθεί με πολλά λογοτεχνικά βραβεία στη χώρα του και τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 50 γλώσσες. Το 2005, και ενώ αντιμετώπιζε προβλήματα στη χώρα του εξαιτίας του ό,τι αναφέρθηκε δημόσια στη γενοκτονία των Αρμενίων, τιμήθηκε με το βραβείο Ειρήνης των Γερμανών βιβλιοπωλών στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φραγκφούρτης. Το 2006 τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του, σύμφωνα με την ανακοίνωση της Σουηδικής Ακαδημίας, καθώς "αναζητώντας τη μελαγχολική ψυχή της γενέθλιας πόλης του, ανακάλυψε καινούργια σύμβολα για τη σύγκρουση και τη συνύφανση των πολιτισμών".

Πάπισσα Ιωάννα