“Η αλεπού της σκάλας” του Ηλία Παπαμόσχου και “Μπαλαντέρ” της Μαρίας Γιαγιάννου

Πού μας πάει η γλώσσα; Στην ποίηση; Στο συναίσθημα; Στην ατμόσφαιρα; Σε ποιο λιμάνι; Ή δεν μας πάει πουθενά και μας αφήνει να ταξιδεύουμε αμέριμνα ή να πελαγοδρομούμε ανέστια (και αν-ίστια);

Καφές γλωσσο-ποιητικός:
Ηλίας Παπαμόσχος “Η αλεπού της σκάλας και άλλες ιστορίες” εκδόσεις Κίχλη 2015
Μαρία Γιαγιάννου “Μπαλαντέρ” εκδόσεις Μελάνι 2015

          Δεν είναι καινούργιο. Η γλώσσα καθορίζει για πολλούς την ποιότητα ενός λογοτεχνήματος. Ο συγγραφέας οφείλει να είναι άριστος χειριστής-της. Να ξέρει να παίζει με τις λέξεις. Να ελίσσεται. Να κρατά τη μεταφορική-τους υπαινικτικότητα. Να απλώνει τα σχήματα λόγου. Να δημιουργεί εικόνες. Άλλοτε με υφολογική μαεστρία κι άλλοτε με παιχνιδίσματα. Τα δύο βιβλία που διάβασα στηρίζονται στη γλώσσα, το καθένα με διαφορετικό τρόπο.

          Κανονικά τα κείμενα του Παπαμόσχου δεν θα έπρεπε να μου αρέσουν. Εκ-μηδενίζουν την ιστορία και ενθρονίζουν στη θέση-της τον λόγο και την ατμόσφαιρα. Κάθε διήγημα αφήνει μια ιμπρεσσιονιστική εικόνα, βασισμένη σε ποιητικές πινελιές. Η γλώσσα καθηλώνει την ανάγνωση, σκιαγραφεί λίγο φλου τα πράγματα, ζωγραφίζει αισθήματα στο μακεδονικό τοπίο της Καστοριάς. Κανονικά λοιπόν δεν θα έπρεπε να μου αρέσουν τέτοιες ιστορίες χωρίς πλοκή. Αλλά εδώ λειτούργησε ένα ύπουλο, άλογο ένστικτο που παραμέρισε τα a priori κριτήρια.

          Ο διηγηματογράφος μπόρεσε να καταυγάσει μέσα από το βλέμμα-του όλη τη λαϊκή ματιά της υπαίθρου. Η φύση με τα πλάσματά-της, οι άνθρωποι, τα ημίρευστα τοπία, ο καιρός και η πλαγίως ηθογραφική εικονοποιία, όλα, αλλού λιγότερο κι αλλού περισσότερο, κρατάνε τον παλμό και μας τον μεταδίδουν με αδρές μονοκονδυλιές. Κάθε διήγημα, μικρό κατά βάση και αδρομερώς σκιαγραφημένο, είναι μια μονοκονδυλιά, που αφήνει το ίχνος της πάνω στο χνώτο του τζαμιού. Ένιωθα, σαν διάβαζα το βιβλίο, ότι παρατηρώ τον κόσμο μέσα από ένα θολό, χειμωνιάτικο τζάμι. Όχι τόσο επειδή δεν έβλεπα καθαρά, αλλά κυρίως επειδή ό,τι έβλεπα ήθελε να μείνει ως εντύπωση και όχι σαν περίγραμμα με λεπτομέρειες και σαφείς γραμμές.

Ο Αλέξης Σ., επισκέπτης του Βιβλιοκαφέ, άφησε παλιότερα το εξής σχόλιο: “νομίζω ότι μεγάλο μέρος της σημερινής διηγηματογραφίας(ένα πρόσφατο παράδειγμα που μου έρχεται είναι η "Αλεπού της σκάλας") πάσχει από βυζαντινισμό. Πρόκειται για "εικόνες"- περιγραφές φτιαγμένες με μια ανούσια γλωσσική μαστοριά […] άψυχες κι εντέλει άχρηστες” και συμπληρώνει ο Θεράπων: “Νομίζω ότι το κείμενο του Παπαμόσχου είναι προγραμματικά υβριδικό (ποίηση/διήγημα) και άρα ίσως δεν ενδείκνυται τόσο για γενικότερα συμπεράσματα. Σε σχέση πάντως με την πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση του Αλέξη Σ., νομίζω κωδικοποιεί και μια δική μου αίσθηση, σε σχέση με την ελληνική πεζογραφία. Έχω την αίσθηση δηλαδή ότι οι περισσότεροι έλληνες πεζογράφοι ιστορικά έδιναν πολύ μεγαλύτερη σημασία στο λόγο (με όλες τις προεκτάσεις αυτού, δηλαδή ύφος, ατμόσφαιρα, εκφραστικός πλούτος, φροντίδα και στυλ) και αρκετά λιγότερη στο μύθο - κοινώς (μιλώντας για τη λεγόμενη 'σοβαρή' λογοτεχνία, κι όχι εκείνη των ειδών, τουλάχιστον όπως ίσχυε μέχρι πρόσφατα) σπάνιζαν οι αποκαλούμενοι story-tellers, οι παραμυθάδες. Και είναι κάτι που τα τελευταία ας πούμε τριάντα χρόνια μάλλον επιδεινώνεται. Διαβάζοντας δηλαδή μυθιστορήματα από τα εγχώρια ονόματα, είναι αυξανόμενα δύσκολη η απάντηση στο ερώτημα "τι συμβαίνει;"” (δείτε εδώ)

          Η Γιαγιάννου από την άλλη δεν γράφει ποιητικά αλλά γλωσσολογικά. Το είδος που υπηρετεί δεν είναι απλώς τα πεζοποιήματα (τίτλος προηγούμενου βιβλίου-της), αλλά τα γλωσσικά μαγειρέματα, καθώς μιλάει πιο πολύ με σημαίνοντα παρά με σημαινόμενα, πιο πολύ με τον ήχο των λέξεων, που περιστασιακά παραπέμπουν στη σημασία-τους, με λογικές ηχοποιήσεις, με απόηχους ξεχασμένων αισθήσεων των λέξεων. Γι’ αυτήν όλα είναι γλώσσα, από τις λέξεις μέχρι το σώμα και μάλιστα το ερωτικό κι από τους ήχους μέχρι τα κύρια ονόματα. Η γλωσσολαγνία-της καταβροχθίζει και σ’ αυτή τη νουβέλα την υπόθεση του έρωτα του Άγη και της Ερατώς, σπάζοντάς-την σε μικρές ενότητες, καθώς μένουμε πιο πολύ στα παιχνιδίσματα, στις αντιθέσεις, στις ετυμολογήσεις και στα σχήματα λόγου…

          Η αφήγηση δεν έχει σκοπό να εξιστορήσει μια ακολουθία γεγονότων. Τα συμβάντα υπάρχουν για να γίνουν το καλούπι των προτάσεων, των λεκτικών ελιγμών, των ακουστικών διελεύσεων. Μιλά ερωτευμένη και αποδίδει τα πάντα σε μια χημεία σωμάτων και γλωσσικών προσεγγίσεων.

          Κι όλα περιστρέφονται γύρω από τον έρωτα, κυρίως τον σωματικό, που στηρίζεται στο φλερτ σωμάτων και στομάτων, κινήσεων και φράσεων. Ο υπότιτλος “ερωτική εξτραβαγκάντσα”, αν καταλαβαίνω καλά, υπαινίσσεται, αν δεν το λέει ρητά, την ερωτική ακρότητα ως παιχνίδι της γραφής, ως κέντρο μιας συνομιλίας της συγγραφέως όχι μόνο με τον ερωτικό παρτενέρ αλλά και με την ίδια τη ομιλούσα φύση του σώματος, του έρωτα και της επαφής. Ο τίτλος από την άλλη “Μπαλαντέρ” υποδηλώνει τον αστάθμητο παράγοντα που μπορεί να δράσει ως καταλύτης στο ερωτικό χαρτοπαίγνιο της ζωής και το “Σ’ αγαπώ” ως λέξη που εννοεί άπειρα νοήματα.

          Τελικά ο βερμπαλισμός της Γιαγιάννου (μάλιστα μιλά η ίδια για Βυζαντινισμό, όπως ο Αλέξης Σ.) δεν συγκρίνεται με τη γλωσσική σταυροβελονιά του Παπαμόσχου. Ο διηγηματογράφος βγάζει κάθε λέξη-του από ένα εσωτερικό καμίνι, ενώ η νεαρή συγγραφέας αφήνεται στη γλώσσα σαν βάρκα χωρίς ιστία και δοιάκι.

[Εκτός από τον πίνακα "Λεύκες στο Epte" του Claude Monet, οι υπόλοιπες φωτογραφίες ελήφθησαν από: www.paraskhnio.gr, rutheh.com, britishlibrary.typepad.co.uk, www.kazpsychic.co.uk και www.srpl.net]

Πατριάρχης Φώτιος