Έχουμε το δικαίωμα να αμφισβητούμε τα καταξιωμένα λογοτεχνικά έργα;

Η ψηφοφορία που έτρεχε ολόκληρο τον Αύγουστο για έργα της λογοτεχνίας που έχουν καταξιωθεί, αλλά λίγοι/ μερικοί/ πολλοί από εμάς θεωρούμε υπερ-εκτιμημένα, αν απέδωσε, απέδωσε όχι επειδή καταφέραμε να αποκαθηλώσουμε όσα κακά βιβλία…επέπλεαν ως τώρα! … Κανείς-μας δεν είναι τόσο αφελής. Το ουσιαστικό κέρδος είναι η συζήτηση που ξεκίνησε και οι προβληματισμοί που γεννήθηκαν για θέματα Κανόνα και αμφισβήτησης, καταξιωμένων έργων και προσωπικής απαρέσκειας, συλλογικής νόρμας και ατομικής παρέκκλισης… Ιδού μερικά από αυτά:

    

            1. Υπάρχουν αντικειμενικά και διαχρονικά κριτήρια με βάση τα οποία κάποια κείμενα αναγνωρίζονται ως καλά;

            2. Ποιοι είναι αυτοί οι παράγοντες που βάζουν ένα έργο στον Εθνικό και στον Διεθνή Κανόνα; Με άλλα λόγια: πώς αναδεικνύεται ένα έργο σε κορυφαίο;

            3. Έχει κανείς το δικαίωμα να αμφισβητήσει την Παράδοση ή τον Διαμορφωμένο Κανόνα;

            4. Ποια η σχέση συλλογικής ετυμηγορίας και ατομικής αξιολόγησης;

            5. Ποια η ισχύς και η χρονική διάρκεια καταξίωσης ενός έργου; Ή αλλιώς: πόσο διαχρονική είναι η αξία ενός καλλιτεχνήματος και πώς μπορεί να αλλάξει η εκτίμηση των γενεών γι’ αυτό;

            6. Υπάρχει διαφορά μεταξύ της ιστορικής αξίας ενός βιβλίου και της “αναγνωστικής” αξίας, δηλαδή του πόσο απασχολεί γόνιμα τον αναγνώστη του σήμερα;

            7. …

            Μερικές σκόρπιες σκέψεις-μου:

Rene Magritte

-         Το αντικειμενικό είναι πολύ δύσκολο να οριστεί, αφού είναι η κοινή συνισταμένη των υποκειμενικών εκτιμήσεων φιλολόγων, κριτικών, μελετητών και αναγνωστών από γενιά σε γενιά. Γι’ αυτό ΚΛΑΣΙΚΟ είναι το έργο που κατάφερε διαχρονικά να αξιολογηθεί ως καλό τόσο από τους συγχρόνους-του όσο και από τις επόμενες γενιές.-         Ο Κανόνας λοιπόν αλλάζει καθώς αλλάζουν οι συνθήκες, οι εκπαιδευτικές τακτικές, οι αναγνωστικές προσδοκίες κάθε εποχής και συνεχώς, αλλά όχι αναγκαστικά άρδην, επαναπροσδιορίζεται ανά τακτά διαστήματα. Λέω δυο τρία παραδείγματα που έχω κατά νου:

α) Η τριλογία του Σοφοκλή που περιείχε τον «Οιδίποδα Τύραννο» κατατάχθηκε τρίτη από τις τρεις που διαγωνίστηκαν τη χρονιά εκείνη. Όμως, με την καθοριστική επίδραση του Αριστοτέλη, σήμερα αυτή η τραγωδία θεωρείται ίσως το πρότυπο του συγκεκριμένου αρχαιοελληνικού είδους.

β) Κάπου διάβαζα ότι η «Μαντάμ Μποβαρύ» δεν έχαιρε εκτίμησης στην εποχή-της, ενώ θεωρούνταν σπουδαίο ένα άλλο μυθιστόρημα, που σήμερα ούτε καν το ξέρουμε. Όλα μπορεί να αλλάξουν.

γ) Ο Μαλακάσης θεωρούνταν υψηλού κύρους ποιητής τη δεκαετία του ’20, ενώ ο Καρυωτάκης ήταν εντελώς απαξιωμένος. Φαντάζεστε τι θα άκουγε όποιος την εποχή εκείνη υποβίβαζε τα ποιήματα του Μαλακάση! Μπορείτε να υποθέσετε πόσο ανίδεος και λογοτεχνικά αναλφάβητος θα θεωρούνταν όποιος απαξίωνε τα ποιήματά-του; Ανάλογα και ο Παλαμάς θεωρούνταν ο κορυφαίος ποιητής-μας, πολύ καλύτερος του αφανούς για ένα διάστημα Καβάφη, ενώ σήμερα δεν ξέρω πόσο επίκαιρος μπορεί να είναι ο λόγος του Παλαμά, ασχέτως αν οι φιλόλογοι πουν δικαίως ότι άφησε το στίγμα-του στην ποίησή-μας.

δ) “Ο Χριστός πάσχων” ήταν έργο που για ΑΙΩΝΕΣ θεωρούνταν κορυφαίο. Το ξέρει κανείς σήμερα

            Όταν μιλάμε για αμφισβήτηση του όποιου έργου, δεν αναφερόμαστε στην ιστορική-του αξία. Αυτή ας τη σταθμίσουν οι φιλόλογοι που ξέρουν τη θέση κάθε έργου μέσα στη γραμματεία-μας. Η ιστορικότητα κάθε έργου χτίζει και τη φήμη-του ή την αξία-του, αλλά εμείς μιλάμε για την απήχησή-του σε έναν σύγχρονο αναγνώστη. Εμείς αναφερόμαστε στο πόσο  σ ή μ ε ρ α  ένα λογοτέχνημα εκφράζει όχι μόνο την εποχή-του αλλά και τις απαιτήσεις του σύγχρονου αναγνώστη.

-         Φυσικά κανείς δεν μπορεί μεμονωμένα να θεωρήσει τη δική-του γνώμη ανώτερη από τη συλλογική εκτίμηση, αλλά και κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να αποδεχτεί πλήρως ό,τι ορίζεται ως Κανόνας. Μπορεί να σφάλλω υποτιμώντας λ.χ. ένα μυθιστόρημα, αλλά -αν ανοίξει συζήτηση- θα βρω ευήκοον ους που θα δεχτεί να ακούσει τις αντιρρήσεις-μου;  Σε κάθε εποχή εκφράζονται επίσημα και ανεπίσημα οι αρέσκειες και οι απαρέσκειες του καθενός, μελετώνται έργα από τους μελετητές και επαναξιολογείται η αξία-τους, με αποτέλεσμα μακροπρόθεσμα άλλα να χάνουν τη θέση-τους κι άλλα να κερδίζουν ανώτερη θέση απ’ αυτήν που είχαν. Οι ζυμώσεις είναι αργές αλλά οι συζητήσεις μπορεί να είναι συνεχείς…

Vincent van Gogh

-         Υπάρχουν έργα που είναι αναγνωρισμένα και, παρ’ όλα αυτά, δεν εκτιμώνται στον απόλυτο βαθμό από όλους; Ας πάρουμε “Το τρίτο στεφάνι”, που αποτέλεσε και το σκάνδαλο της ανάρτησης. Σε ψηφοφορία για τα καλύτερα ελληνικά μυθιστορήματα που διεξήχθη εδώ (βλέπε 7/1/2011), το έργο του Ταχτσή βγήκε 6^ο, πράγμα που δείχνει ότι βρίσκεται πολύ ψηλά στη συνείδηση των αναγνωστών ακόμα και σήμερα (ασχέτως τι πιστεύω εγώ!). Ακόμα κι αυτό όμως, απέσπασε τη θετική ψήφο των έντεκα (11) από τους 27 που συμμετείχαν (ανάλογοι αριθμοί συναντώνται και στα πρώτα πέντε έργα). Κανένα από τα μυθιστορήματα που διακρίθηκαν δεν κέρδισε την εκτίμηση ούτε καν των μισών συμμετεχόντων! Φαντάζομαι αν γινόταν μια τέτοια δημοσκόπηση στο πανελλήνιο ή ακόμα καλύτερα μεταξύ των ειδικών, δεν θα υπήρχε αυξημένη πλειοψηφία υπέρ ενός έργου, το οποίο ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΑ και αδιαμφισβήτητα θα θεωρούνταν τόσο αξιόλογο και του οποίου η φήμη να μην κλονιζόταν ποτέ, ούτε τώρα ούτε στο μέλλον.

Pieter van den Bos

-                          Για λόγους ιστορικούς, συγκεντρώνουμε τα έργα που

              ψηφίστηκαν ως υπερ-εκτιμημένα, αν και (όπως προείπα)

              δεν είναι αυτό το σημαντικό:

·         Αλεξάκης, “μ.Χ.” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Γιάλομ, “Όταν έκλαψε ο Νίτσε” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Γουλφ, “Τα χρόνια” (1 αρνητικός πόντος)

·         Δούκα, "Ένας σκούφος από πορφύρα" (1 αρνητικός πόντος)

·         Έκο, “Μπαουντολίνο” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Έκο, “Το όνομα του ρόδου” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Ελευθερίου, "Η γυναίκα που πέθανε δυο φορές" (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Έσσε, “Ο Λύκος της στέπας” (1 αρνητικός πόντος)

·         Ζίσκιντ, “Το άρωμα” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Ηλιοπούλου, “Σμιθ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Κανέττι, “Η τύφλωση” (1 αρνητικός πόντος)

·         Καπότε, “Όταν οι προσευχές εισακούονται” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Καραγάτσης, “Η μεγάλη χίμαιρα” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Κέρουακ, “Στο δρόμο” (3 αρνητικοί πόντοι)

·         Κοέλιο, “Αλχημιστής” (6 αρνητικοί πόντοι)

·         Κορτώ, “Δεκάεξι” (1 αρνητικός πόντος)

·         Κοτζιάς, "Η πολιορκία" (1 αρνητικός πόντος)

·         Κουμανταρέας, "Βιοτεχνία υλικών" (1 αρνητικός πόντος)

·         Κρίστι, “10 μικροί νέγροι” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μανσέτ, “Η πρηνής θέση του σκοπευτή” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μάρκες, “100 χρόνια μοναξιάς” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Μεζονέβ, “Ο Τσετσένος σκύλος στη Μασσαλία” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μήτσου, "Τα ανίσχυρα ψεύδη του Ορέστη Χαλκιόπουλου" (1 αρνητικός πόντος)

·         Μίλλερ, “Ο τροπικός του καρκίνου” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μπαλζάκ, “Ο μπαρμπα-Γκοριό” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Μπελ, “Η χαμένη τιμή της Κατερίνα Μπλουμ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μπέκετ, “Μολλόυ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μπέρτζες, “Το κουρδιστό πορτοκάλι” (1 αρνητικός πόντος)

·         Μπράουν, “Το χαμένος σύμβολο” (1 αρνητικός πόντος)

·         Ντίκενς, “Μεγάλες προσδοκίες” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Ουάιλντ, “De profundis” (1 αρνητικός πόντος)

·         Ορτέγκα, “Αυτόματο” (1 αρνητικός πόντος)

·         Παμούκ, "Το μουσείο της αθωότητας" (1 αρνητικός πόντος)

·         Πόε, “Τα εγκλήματα της οδού Μοργκ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Πολίτης, "Eroica" (1 αρνητικός πόντος)

·         Ροθ, “Ο καθηγητής του πόθου” (1 αρνητικός πόντος)

·         Ροθ, “Το σύνδρομο Πόρτνοϊ” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Σάλιντζερ, “Ο φύλακας στη σίκαλη” (3 αρνητικοί πόντοι)

·         Σταντάλ, “Το μοναστήρι της Πάρμας” (1 αρνητικός πόντος)

·         Ταχτσής, "Το τρίτο στεφάνι" (1 αρνητικός πόντος)

·         Τσίρκας, “Η λέσχη” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Φλομπέρ, “Μαντάμ Μποβαρύ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Φόρστερ, “Μώρις” (1 αρνητικός πόντος)

·         Φρις, “Μόντοκ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Φώκνερ, “Καθώς ψυχορραγώ” (1 αρνητικός πόντος)

·         Χέλερ, “Catch 22” (1 αρνητικός πόντος)

·         Χόλινγκερστ, “Η γραμμή της ομορφιάς” (2 αρνητικοί πόντοι)

·         Χουρμουζιάδου, "Η ιδιαιτέρα" (1 αρνητικός πόντος)

Κάποια από τα έργα που καταγράφονται δεν είναι καταξιωμένα, ίσως απλώς ευπώλητα, και γι’ αυτό είναι περιττό να τα ψηφίσουμε ως κακά, αφού δεν εκτιμώνται παρά μόνο μέσω της αγοράς-τους (π.χ.  ο Αλχημιστής).

Πολλές απ’ αυτές τις αρνητικές ψήφοι με βρίσκουν αντίθετο και σε έναν πιο εκτενή διάλογο θα μπορούσαμε να τις συζητήσουμε. ΑΛΛΑ θα ήταν αφελές να πιστεύω ότι όποιος τις έριξε είναι ανίδεος, επειδή διαφωνεί με τη δική-μου αναγνωστική συνείδηση ή με την παγιωμένη παράδοση.

Federico Zandomeneghi

Τελικά, επιτρέπεται να προβάλλει κανείς τις αντιρρήσεις-του για καταξιωμένα έργα της λογοτεχνίας (και με επιχειρήματα, αν υπάρξει η δυνατότητα) ή a priori θα θεωρηθεί γραφικός;

Η ταπεινή γνώμη-μου είναι ότι όλα τα κείμενα περνάνε συνεχώς από τη βάσανο της αποδοχής ή της απόρριψης και κάθε εποχή αξιολογεί και επαναξιολογεί εκ νέου ό,τι παραδεδεγμένο έχει βρει. Και φυσικά κάθε εποχή δεν είναι μια αφηρημένη οντότητα, αλλά απαρτίζεται από μεμονωμένα άτομα, άλλα ανεπίσημα (όπως ένας ιστολόγος ή ένας που μπαίνει στο βιβλιοπωλείο και με την αγορά-του δίνει μια αμελητέα ψήφο εμπιστοσύνης σε ένα βιβλίο) κι άλλα επίσημα με το κύρος της θέσης-τους. Ανάμεσα λοιπόν στην εύκολη ψήφο μιας αγοράς και στη βαρύτητα των ειδικών, χιλιάδες αναγνώστες (υποψιασμένοι και μη) συζητάνε για τα βιβλία, εκφράζονται και πολλές φορές επιχειρηματολογούν κιόλας με βάσιμα στοιχεία… Κανείς, κατά τη γνώμη-μου, δεν είναι εκ των προτέρων καταδικασμένος, επειδή αμφισβήτησε τις ιερές αγελάδες της λογοτεχνίας, επειδή δεν αναγνώρισε την κορυφαία θέση που έχει ως τώρα ένα βιβλίο, επειδή –ως μια κουκίδα στον αναγνωστικό χάρτη- δεν συμφώνησε με τους άλλους… Βεβαίως, δεν πιστεύω αφελώς ότι η άποψή-του θα βαρύνει στη ζυγαριά των καιρών, ακόμα κι αν έχει επιχειρήματα. Χρειάζεται να συμφωνήσουν πολλοί κι αυτό μπορεί να μην γίνει ποτέ ή να γίνει με την αργή παρέλευση ικανού χρόνου. Όμως δεν μπορώ να δεχτώ κιόλας ότι υπάρχει μια ιερή λίστα μυθιστορημάτων, διηγημάτων ή συγγραφέων, ποιημάτων ή ποιητών την οποία πρέπει φανατικά και αδιασάλευτα κανείς να προσυπογράφει.

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος