Ίταλο Σβέβο, “Η συνείδηση του Ζήνωνα”

Πόσο μαγευτικό είναι να διαβάζεις μια αναξιόπιστη αφήγηση, ψάχνοντας σειρά σειρά πόσες ανακρίβειες και αυταπάτες θα συναντήσεις, ώστε να καταλάβεις –αν το καταλάβεις- πόσο χαλασμένη είναι η υποκειμενικότητά μας.

Italo Svevo “La concienza di Zeno” 1923 Ίταλο Σβέβο “Η συνείδηση του Ζήνωνα” μετ. Έ. Καλλιφατίδη εκδόσεις Αντίποδες -2018

Όλη η ζωή του ένας παραπονιάρης μύθος τυλιγμένος / στου νου του την ανέμη και στου ονείρου την απόχη / κι αυτός στ’ άλογο με τα όπλα του στο στήθος φορτωμένος / περνάει κι όλοι γιουχάρουν "Δον Κιχώτη" (Sadahzinia):

Το βιβλίο θεωρείται ένα κλασικό μεγάλο έργο του 20ού αιώνα. Το είχα βάλει από καιρό στα υπόψη και τώρα μπόρεσα να το διαβάσω στη νέα έκδοση των “Αντιπόδων”.

Αυτό ζητάει η καρδιά του ν’ αλαφρώσει. / Να φέρει ανάσκελα το κόσμο από τη βάση (Sadahzinia):

Το ύφος του έργου είναι απόλυτα σοβαρό. Κι η ζωή που αφηγείται είναι απόλυτα μετρημένη και παρουσιάζεται εσωτερικά κι εξωτερικά. Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι έτσι δεν έχει να δώσει πολλά στον αναγνώστη, δεν έχει ένα πυροκροτητή που να τον εκτινάξει. Ή μήπως όχι;

Η αφήγηση προέρχεται από τον Zeno (Ζήνωνα) –αλήθεια υπάρχουν κοινά στοιχεία με τον αρχαίο φιλόσοφο ή ήταν τυχαίο; Ο ψυχαναλυτής του τον ώθησε να γράψει για τη ζωή του κι αυτός, μεσήλικας πλέον (εξηντάρης, αν δεν κάνω λάθος), πιάνει το νήμα σχεδόν χρονολογικά, αν και στέκεται μόνο σε μερικά βασικά δεδομένα της: την προσπάθειά του να κόψει το κάπνισμα, τον θάνατο του πατέρα του, την απόπειρα να παντρευτεί μία από τις κόρες της οικογένειας Manfredi, τον γάμο του τελικά με την Augusta, τη ζωή του με τη σύζυγό του και την ερωμένη του κ.ο.κ.

Δύο ρωγμές κάνουν την ανάγνωση περισσότερο ενδιαφέρουσα απ’ ό,τι φαίνεται επιφανειακά.

Πρώτον, η ίδια η ψυχανάλυση η οποία κατά το 1923, όταν γράφτηκε το μυθιστόρημα, ήταν της μόδας και παρήγε αποτελέσματα τόσο στη διερεύνηση του ψυχισμού του ατόμου όσο και στη λογοτεχνική απόδοσή του. Έτσι, διαβάζοντας για την προσπάθεια του Zeno να κόψει το κάπνισμα, έχουμε ήδη έναν πρώτο καμβά ψυχικών εξαρτήσεων που χρειάζονται μια κλινική αντιμετώπιση ψυχολογικής – ψυχαναλυτικής φύσης. Κι έπειτα η σχέση με τον πατέρα, συνηθισμένο μοτίβο της ανάλυσης του Freud, η προσπάθεια ανόδου, η γυναίκα και ο ρόλος της στη ζωή του ήρωα κ.ο.κ. διαβάζονται αλλιώς, αν σκεφτώ τα λίγα που ξέρω για την ψυχαναλυτική ερμηνεία και διαβάσω αδρά για τα θέματά της. Βεβαίως, τελικά ο Svevo αποδομεί την αποτελεσματικότητα της ψυχανάλυσης και δείχνει ότι δεν είναι τόσο λυσιτελής.

Το δεύτερο θέμα είναι η κωμική πλευρά του κειμένου και η αναξιοπιστία του αφηγητή. Κωμικά στιγμιότυπα παρουσιάζονται σκόρπια μέσα στην έκταση του κειμένου, βάζοντας μικρές έγχρωμες πινελιές στο σεντόνι του. Αλλά επειδή η προσπάθεια του αφηγητή να αποδώσει με σοβαρότητα τη ζωή του είναι έντιμη, δεν καταλαβαίνουμε την αφερεγγυότητά του, που υπονομεύει πολλά απ’ όσα λέει. Η ματιά μου λοιπόν ψηλαφούσε όσα εκτυλίσσονταν στις σελίδες, αναζητώντας τα όποια ψέματα και τις όποιες ανιχνεύσιμες διαστρεβλώσεις –κι αυτό έδινε ένα κάποιο ενδιαφέρον στην εμπειρία.

Ο Zeno Cosini τελικά είναι αυτό που λέμε πούρος κωμικός ήρωας. Μιλά σοβαρά τόσο για τον εαυτό του όσο και για τους άλλους, αλλά τρέφει απίστευτες αυταπάτες, σε ένα είδος ευτράπελης απόστασης από την πραγματικότητα. Κι ενώ είναι αφελώς εγωιστής, δεν προκαλεί αντιπάθειες, αφού εμφανίζεται σαν ένας άδολος ψευδαισθησίας, που άλλοτε δείχνει εύθικτος, άλλοτε εγωιστής, λίγο ερωτευμένος αλλά ανασφαλής… είναι μια συμπαθητική φιγούρα που πέφτει ο ίδιος θύμα της αναξιοπιστίας του, σαν ένας Forrest Gump –ίσως στο κάπως λιγότερο καλοπροαίρετος.

Έτσι, διαβάζουμε συνεχώς με ένα μειδίαμα, καθώς κάθε του πράξη, κάθε του λέξη έχει το αντίθετο νόημα και το αντίθετο αποτέλεσμα απ’ ό,τι θα ήθελε. Είναι ένα είδος “περιπέτειας”, που οδηγεί στο να διαβάζουμε τα ίδια πράγματα ανάποδα απ’ ό,τι φαίνονται. Με αυτό το πρίσμα, μπορούμε να απολαύσουμε όλες τις μικρές και μεγάλες ψευδαισθήσεις του Zeno, τις γκάφες και τις παρεξηγήσεις του, καθώς μας εξιστορεί όσα γίνονται μέσα από τη δική του παραισθητική αντίληψη.

Η γη το παραμύθι λέει του ταξιδιώτη / (που `χε αγάπη την ωραία, την πριγκιπέσσα την κρυφή τη Δουλτσινέα) (Sadahzinia):

Απ’ τα λίγα ογκώδη κλασικά μυθιστορήματα που με κράτησε ζωντανό. Όχι μόνο επειδή η ιστορία εξελισσόταν και δεν έκανε (μεγάλες) κοιλιές, αλλά κι επειδή κάθε φράση του Zeno μπορεί να περιέχει τη διάψευσή της. Επομένως, ως αναγνώστρια έψαχνα να βρω τι ανάποδο υπάρχει, ποια κωμική ανατροπή θα συναντήσω, ποια περιπέτεια -που απ’ αλλού ξεκίνησε κι αλλού καταλήγει- θα μου προκύψει.

In2life, 2/10/2018

> Ο Ίταλο Σβέβο, ψευδώνυμο του Ααρών Έκτορος Σμιτς, γεννήθηκε το 1861 στην Τεργέστη και πέθανε το 1928 στη Μότα ντι Λιβέντσα, επαρχία του Τρεβίζο, ύστερα από αυτοκινητικό δυστύχημα. Γόνος πλούσιας εβραϊκής οικογένειας, ο Σβέβο έκανε εμπορικές σπουδές. Όταν παντρεύτηκε ασπάστηκε τον καθολικισμό και ανέλαβε τη διεύθυνση των επιχειρήσεων του πεθερού του. Η πραγματική του αγάπη, όμως, ήταν η λογοτεχνία. Το πρώτο του διήγημα, "Ο φόνος της οδού Μπελπότζο", δημοσιεύτηκε το 1890 στην εφημερίδα "L' Indipendente" της Τεργέστης. Αλλά τα δύο πρώτα μυθιστορήματά του, "Μια ζωή" και "Το γέρασμα", πέρασαν απαρατήρητα και ο Σβέβο αποφάσισε να μην ασχοληθεί ξανά με τη λογοτεχνία. Τον μετέπεισε ο καθηγητής του των αγγλικών, που δεν ήταν άλλος από τον Τζέιμς Τζόις, ο οποίος δίδασκε τότε στη Berlitz School της Τεργέστης. Ο Σβέβο ακολούθησε τη συμβουλή του Τζόις να συνεχίσει τη συγγραφή, αλλά με καθυστέρηση μιας 25ετίας: το 1923 εξέδωσε τη "Συνείδηση του Ζήνωνα". Ο Τζόις, στο Παρίσι πλέον, τη σύστησε στους πνευματικούς κύκλους της γαλλικής πρωτεύουσας με αποτέλεσμα να δουν εκεί το φως διθυραμβικά σχόλια για το βιβλίο του Σβέβο. Έτσι ξέσπασε η "υπόθεση Σβέβο", όταν ιταλοί διανοούμενοι με επικεφαλής τον Εουτζένιο Μοντάλε, υποστήριξαν ότι είχαν "ανακαλύψει" τον συγγραφέα πριν από τους Γάλλους. Ακολούθησαν οι νουβέλες "Γενναιόδωρο κρασί", 1927, και "Μια επιτυχημένη φάρσα", 1928. Μετά το θάνατό του κυκλοφόρησαν διάφορα έργα του, όπως: "Σύντομο αισθηματικό ταξίδι", "Δοκίμια και σκόρπιες σελίδες", "Κωμωδίες", "Ημερολόγιο για την αρραβωνιαστικιά".

Πάπισσα Ιωάννα