“Η κλεμμένη περγαμηνή” του Φερνάντο Πεσσόα

Ο Πεσσόα είναι κοντά σ’ αυτό που ο Πατριάρχης Φώτιος επιχείρησε. Όχι φυσικά ότι μοιάζω σαν καλός λογοτέχνης σ’ αυτήν την συγγραφική κορυφή (δεν είμαι ούτε καλός, ούτε λογοτέχνης), αλλά μ’ αρέσει αυτή η πολυπροσωπία-του, τα περίφημα ετερώνυμά-του με τα οποία υπέγραφε τα έργα-του. Η ψευδωνυμία σε όλο-της το μεγαλείο. 

Cimbalinho:

Fernando Pessoa

“O pergaminho roubado” “O caso do quarto fechado” “Tale X / A morte de D. João”

Φερνάντο Πεσσόα

“Η κλεμμένη περγαμηνή”

μετ. Μ. Παπαδήμα

εκδόσεις Νεφέλη

2012 

            Ο Φερνάντο Πεσσόα αποδήμησε μόλις 47 χρονών το 1935, αλλά πρόλαβε να «κάνει όνομα», να μείνει στην πορτογαλική αλλά και στην παγκόσμια ιστορία της λογοτεχνίας με το πολυσχιδές έργο-του και τα εβδομήντα τόσα ετερώνυμά-του. Έζησε την ίδια εποχή με τον δικό-μας Καβάφη και θεωρείται ανάλογου διαμετρήματος, αν και επεκτάθηκε στη βραχεία ζωή-του σε πολλά είδη λόγου.

            Το παρόν βιβλιαράκι περιλαμβάνει τρεις ανολοκλήρωτες νουβέλες, οι οποίες, παρόλο που δεν έχουν δουλευτεί μέχρι εξομαλύνσεως των αβλεψιών και των κενών, φτάνουν αίσια μέχρι το τέλος και δεν αφήνουν κολοβή την υπόθεση. Είναι δοκιμές του Πεσσόα στην αστυνομική λογοτεχνία και θα περίμενα από τον ελληνικό εκδοτικό οίκο να περιλάβει ένα εισαγωγικό σημείωμα για να κατατοπιστούμε και να μην παραπέμπει σε άλλο έργο της σειράς.

            Η πρώτη νουβέλα αναφέρεται στην απώλεια μιας σπάνιας περγαμηνής από το σπίτι ενός πλούσιου συλλέκτη, αν και ήταν διπλά κλειδωμένη σε σεντούκι και ασφαλισμένη στο πιο απρόσιτο δωμάτιο της έπαυλης. Πώς λοιπόν κανείς μπήκε, μολονότι δεν παραβιάστηκε η πόρτα, πώς άνοιξε το επίσης μη παραβιασμένο σεντούκι και πώς βγήκε; Το αδιέξοδο λύνεται από τον δαιμόνιο γιατρό Κουαρέσμα, ο οποίος δεν μας πολυγεμίζει το μάτι αλλά διαθέτει ισχυρή συλλογιστική σκέψη που μπορεί με εις άτοπον απαγωγές και επαγωγικούς / παραγωγικούς συλλογισμούς να οδηγείται σε ασφαλή συμπεράσματα.

Ο Πεσσόα εκθειάζει μέσα στο έργο από τη μία τη μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη, αφού ο Κουαρέσμα με κατάλληλες ερωτήσεις οδηγεί τον συλλέκτη να σκεφτεί και να ανακαλέσει στη μνήμη-του ξεχασμένες λεπτομέρειες που έχουν ωστόσο σημασία. Και παράλληλα, τη διαλεκτική μέθοδο του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία κάθε θέση συνοδεύεται αδήριτα κι από μια αντίθεση, για να οδηγηθούν κι οι δυο μαζί στη σύνθεση.

Από την άλλη, ενθρονίζει τη θετικιστική σκέψη του 19^ου αιώνα, όπως την είχαμε δει στον Πόε. Είχα γράψει για τα αστυνομικά έργα του Πόε: “Ο Πόε, παιδί της εποχής-του, πιστεύει στη δύναμη του νου και στις ατελείωτες δυνατότητες που έχει να μετατρέψει τα απλά αισθητηριακά ερεθίσματα σε συλλογισμούς, που θα εξηγήσουν τις δολοφονίες της Οδού Μοργκ (τύπος αφήγησης του κλειστού δωματίου: ποιος είναι ο δράστης σε ένα έγκλημα που διαπράχθηκε σε κλειστό δωμάτιο;), την εξαφάνιση της Μαρί Ροζέ και πού είναι το κλεμμένο γράμμα, το οποίο είναι φανερά τοποθετημένο σε πλήρη αντίθεση με την κρυψίνου αντίληψη της αστυνομίας.”  Ο Πεσσόα, φανερά επηρεασμένος από αυτό το είδος αφήγησης και αστυνομικής πλοκής συνέχισε την πορεία του λογοκρατούμενου αστυνομικού έργου που στηρίζεται στον συλλογισμό και στην ορθολογική σκέψη.

Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η δεύτερη νουβέλα που ανήκει στα έργα του κλειστού δωματίου. Ο χρυσοχόος Μπατίστα (ή Σιλβάρες) δολοφονείται μέσα σε ένα κλειδωμένο δωμάτιο, όπου το κλειδί είναι από μέσα, ενώ δεν υπάρχει άλλη πρόσβαση. Στην αρχή θεωρείται εύλογα αυτοκτονία, αλλά γρήγορα οι υποψίες απλώνονται και οι εικασίες ξεδιπλώνονται προς διάφορες κατευθύνσεις. Τέλος, η λύση –την οποία νομίζω κάπου έχω ξαναδεί- έρχεται να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο αποδεικνύεται ότι το προφανές δεν είναι πάντα και αντικειμενικά σωστό. Το τρίτο κείμενο αναφέρεται στη δολοφονία ενός Δον Ζουάν της εποχής μέσα στο κλειστό σπίτι-του. Τον ανακαλύπτει ο αστυνομικός της γειτονιάς μαζί με μια παρέα πέντε-έξι νέων που τυχαία περνούσαν από εκεί. Η διαδικασία έρευνας αφού αθωώνει τους υπόπτους ξαναγυρίζει σε έναν από αυτούς, ο οποίος ύστερα από ξεκάθαρα λογικούς συλλογισμούς αποδεικνύεται ένοχος με ιδιαίτερο κίνητρο.

Έχω την εντύπωση ότι πλέον τέτοιου είδους αστυνομικές πλοκές είναι παρωχημένες και φαίνονται να έρχονται απλώς από το χρονοντούλαπο άλλων εποχών. Κι αυτό επειδή ο σημερινός αναγνώστης, ο σημερινός άνθρωπος γενικότερα, δεν θεωρεί μαγεία τη στεγνή λογική κι ούτε ένα αίνιγμα αντιμετωπίζεται σαν μαθηματική εξίσωση. Ο Πεσσόα ενταγμένος στο πνεύμα του 19^ου και των αρχών του 20ού αιώνα γράφει σύμφωνα με αυτό, αλλά σήμερα διαβάζεται ως προς τα αστυνομικά-του με το μειδίαμα ενός γρίφου και μόνο.

Πατριάρχης Φώτιος