Το βιβλίο, το δέντρο και το δάσος

Το να διαβάζεις ένα βιβλίο δεν είναι μόνο απόλαυση, είναι κ α ι απόλαυση. Αλλά είναι συνάμα και μια μαχαιριά στο πηγμένο μυαλό-σου που μπορεί να ρευστοποιηθεί ξανά και να συνεχίσει (ή να αρχίσει) να σκέφτεται.

Έγραφα στις 9/12/2009: “Διαβάζω δεν σημαίνει ότι ασχολούμαι απλώς με το ανά χείρας βιβλίο, αλλά ότι σκέπτομαι και εκτός αυτού πάνω σε ένα ανθρώπινο θέμα”. Το βιβλίο δεν είναι με άλλα λόγια αυτοσκοπός, αλλά μέσο για μια βαθύτερη κατανόηση του εαυτού-μας και του κόσμου. Και λίγους μήνες αργότερα ο Δημοσθένης Κούρτοβικ ανέλυε την ίδια σκέψη γράφοντας (16/4/2011):

“Ένα βιβλίο αξίζει, όταν μπορεί να γεννήσει συζητήσεις που προχωρούν πέρα απ’ αυτό… Θέλω να πω ότι ένα βιβλίο είναι για μένα πάντοτε η αφορμή να μιλήσω για άλλα πράγματα. Όχι βέβαια πράγματα άσχετα με το βιβλίο, όχι ερήμην του βιβλίου ούτε αγνοώντας τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του, προπαντός όταν πρόκειται για λογοτεχνία. Ας πούμε ότι το βιβλίο είναι ένα βοτσαλάκι που πέφτει στον γιαλό του νου μου και προκαλεί ομόκεντρα, ολοένα πλατύτερα κύματα σκέψεων. Αυτά τα κύματα έχουν μεγαλύτερη σημασία από το ίδιο το βότσαλο… ”.       

Προς τι αυτές οι δύο συγκλίνουσες σκέψεις; Σκεφτόμουν πρόσφατα ότι όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο, πέρα από την ευχαρίστηση, αποκομίζουμε και μια ιδιαίτερη ματιά να (ξανα)δούμε τον κόσμο. Με βάση το (καλό) βιβλίο δοκιμάζουμε το πρίσμα που δεν είχαμε έως τότε και με αυτό ξαναβλέπουμε την πραγματικότητα. Όμως έχω την αίσθηση ότι ούτε αυτό αρκεί. Είναι σαν να μελετάμε ένα δέντρο, να ξέρουμε πολύ καλά τον ξύλινο σκελετό-του, τα παχιά φύλλα-του, τους ζουμερούς καρπούς-του, αλλά συχνά δεν γνωρίζουμε τη θέση-του στο δάσος, τον ρόλο-του στο γενικότερο οικοσύστημα.

            Και πιο σημαντικό από το ίδιο το έργο είναι να καταλάβουμε ποια ψηφίδα αυτό αποτελεί σε ένα ευρύτερο ψηφιδωτό, το οποίο καταδεικνύει τη (σημερινή, αν είναι σύγχρονο κείμενο) θέαση του κόσμου όπως την έχει η ελληνική κοινωνία, η ευρωπαϊκή δι-εθνής κοινότητα, η παγκόσμια κουλτούρα, η εποχή-μας. Κάθε καλό βιβλίο είναι ένα βότσαλο (για να δώσω άλλη σημασία στη λέξη του Κούρτοβικ…) σε ένα μωσαϊκό που μας δείχνει την πραγματικότητα και τις αλλαγές που συμβαίνουν μέσα σ’ αυτήν. Αν γνωρίσουμε πολύ καλά μόνο το βότσαλο, το κομμάτι δηλαδή του παζλ, είναι πιθανόν να χάσουμε τη γενική εικόνα, να βλέπουμε λ.χ. το εξαιρετικό βιολί Stradivarius με όλη την περίκομψη κατασκευή-του, αλλά δεν αντιλαμβανόμαστε την ορχήστρα μέσα στην οποία αυτό (ίσως άθελά-του!) εν-ορχηστρώνεται. Βλέπουμε λ.χ. μια πέννα-κομψοτέχνημα με ωραία οξεία μύτη και απαλό γράψιμο και δεν μπορούμε να δούμε το γραφείο και το χαρτί πάνω στο οποίο αυτή η πέννα ζωγραφίζει τον παράδεισο...

            Αφήνω τις παρομοιώσεις και ξαναέρχομαι στο θέμα-μου με κυριολεξίες και σαφείς διατυπώσεις.

            Όταν συγκινούμαστε ή προβληματιζόμαστε με ένα βιβλίο, οφείλουμε να ανέβουμε λίγο πιο ψηλά και να επιχειρήσουμε να δούμε τι καινούργιο κομίζει στην κατανόηση του κόσμου. Να συνειδητοποιήσουμε ποια θέση κατέχει στα χαρακώματα μέσα στα οποία πολεμά με ιδέες και στοχασμούς, ποιον ρόλο ανέλαβε να παίξει στην πορεία ή στις πορείες της εποχής-μας προς μια νέα πραγματικότητα, που αλλάζει σταδιακά και υποσυνείδητα για συγγραφείς και αναγνώστες. Να μη σταθούμε στο ερώτημα ποιο μικρό κομμάτι της ζωής καλύπτει, αλλά να αναρωτηθούμε πώς αυτό το μικρό κομμάτι καθαρίζει ένα μικρό μέρος της ζούγκλας για να χαράξουμε το μονοπάτι προς μια νέα αλήθεια.

            Το ζητούμενο δεν είναι να διαβάζουμε και να καταλαβαίνουμε μια πτυχή του κόσμου, αλλά να αντιλαμβανόμαστε -από το στίγμα του βιβλίου στο εθνικό ή διεθνές σκηνικό- όλο το χαλί πάνω στο οποίο κινούμαστε.

Πατριάρχης Φώτιος