Καλοκαιρινές αναγνώσεις αστυνομικών μυθιστορημάτων:

Μάρκος Κρητικός, Ευτυχία Γιαννάκη, Νεοκλής Γαλανόπουλος, Σταύρος Χριστοδούλου, Γρηγόρης Αζαριάδης

Στην παραλία όπου το μάτι δεν εστιάζει πάντα στο βιβλίο και το μυαλό πετάει απείθαρχο, ένα καλό αστυνομικό, χωρίς ίσως λογοτεχνικές αξιώσεις, συναρπάζει, ναι αυτό είναι το ρήμα, και καθηλώνει.

Μάρκος Κρητικός “Κάνε τον σταυρό σου” εκδόσεις Νεφέλη -2018

Ευτυχία Γιαννάκη “Πόλη στο φως” εκδόσεις Ίκαρος -2018

Νεοκλής Γαλανόπουλος “Ο ιδανικός ντετέκτιβ” εκδόσεις Καστανιώτη -2018

Σταύρος Χριστοδούλου “Τη μέρα που πάγωσε ο ποταμός” εκδόσεις Καστανιώτη -2018

Γρηγόρης Αζαριάδης “Σκοτεινός λαβύρινθος” Εκδόσεις Μεταίχμιο -2018

Όλη η ζωή του ένας παραπονιάρης μύθος τυλιγμένος

στου νου του την ανέμη και στου ονείρου την απόχη

κι αυτός στ’ άλογο με τα όπλα του στο στήθος φορτωμένος

περνάει κι όλοι γιουχάρουν "Δον Κιχώτη":

Το καλοκαίρι ευνοεί το αστυνομικό μυθιστόρημα: στη φευγάτη ματιά σελίδες χωρίς βάθος, αλλά με γρίφους, ένταση, δράση, γρήγορες σκηνές, σκληρούς άνδρες κι ωραίες γκόμενες, noir ατμόσφαιρες, μπιτάτα σκηνικά, νύχτα και υπόκοσμο…

Αυτό ζητάει η καρδιά του ν’ αλαφρώσει.

Να φέρει ανάσκελα το κόσμο από τη βάση:

Ο Μάρκος Κρητικός γράφει ένα ελληνικό noir μ’ όλα τα στερεότυπα του είδους, όπως ήρθε απ’ την Αμερική. Ήρωας ο σκληρός detective Μίλτος Οικονόμου, άυπνος εξ ιδιοσυγκρασίας, λίγο ή πολύ ρεμάλι, χωρίς ενδοιασμούς, με οξεία κρίση και καλές διασυνδέσεις. Γύρω του ο σκοτεινός κόσμος της νύχτας, τα κακόφημα bar, οι λαμπερές γκόμενες (πώς γίνεται όλες οι γυναίκες να είναι ερωτεύσιμες;), το ευκίνητο χρήμα, οι μπρατσωμένοι μπράβοι…

Αποστολή του, πληρωμένη από την πλούσια (και ωραία, αν πώς!) Φανή Δούκα, να βρει τον άνδρα της Άρη Γιάννου, ο οποίος εξαφανίστηκε ξαφνικά. Εκούσια απόσυρση ή απαγωγή; Η έρευνά του κινείται με λογικά βήματα χωρίς αφηγηματικές ακροβασίες. Κινείται στον κόσμο της νύχτας, από τον Ξανθό Άγγελο σε νυχτερινό μαγαζί μέχρι ιδιοκτήτες και νονούς του υποκόσμου. Η αλυσίδα των εξελίξεων δεν είναι χιλιομπαλωμένη.

Επειδή δεν μπορείς να απαιτείς από έναν μπάτσο να πετάει τριαντάφυλλα, επειδή δεν μπορείς να περιμένεις από έναν υδραυλικό να αλλάζει πρίζες, μείνε στη σφιχτή πλοκή, που αποζημιώνει. Η ιστορία παρά τις αβαρίες (π.χ. έμεινε ο σουγιάς στην τσέπη, όταν τον απαγάγανε) οδηγεί όλα τα στοιχεία σε ένα λογικό τέλος. Τα πρόσωπα της νύχτας έκαναν άρρητες συμμαχίες, οι μεν και οι δε άλλαξαν θέση, οι υπόνοιες που είχαν διασπαρεί έδεσαν.

Τρίτο βιβλίο της Ευτυχίας Γιαννάκη. Όλα αστυνομικά, όλα αρμοσμένα πάνω στον αστυνόμο Χάρη Κόκκινο. Είχαμε διαβάσει το προηγούμενο (“Στο πίσω κάθισμα”) κι είπαμε να δούμε και το τελευταίο. Το μότο του Baudelaire “Η ζωή βρίθει αθώων τεράτων” υποδεικνύει και τον τρόπο ανάγνωσης. Οι φαινομενικά αθώοι κρύβουν άγρια κίνητρα και εξελίσσονται μέσα στη δίνη της κοινωνικής παθογένειας σε τέρατα. Η έννοια του ανθρώπου-τέρατος, του καθημερινού ανθρώπου της διπλανής πόρτας, ο οποίος όμως έχει ένα στυγερό παρασκήνιο, είναι συχνή τον τελευταίο καιρό στη λογοτεχνία μας.

Μια έγκυος γυναίκα, με καριέρα μοντέλου, δολοφονείται άγρια στη μονοκατοικία της στο Καβούρι. Ο Αστυνόμος Χάρης Κόκκινος και η ομάδα του αναλαμβάνουν να εξιχνιάσουν ένα έγκλημα που τους φέρνει αντιμέτωπους με προσδοκίες που διαψεύστηκαν, κυκλώματα ντόπινγκ στον αθλητισμό κι έναν κύκλο βίας που ξεκινάει από τη Σερβία του 1995 για να καταλήξει στην Αθήνα του 2014. Ταυτόχρονα, ο γιος του σαρανταπεντάρη Αστυνόμου δικάζεται με κατηγορίες που δοκιμάζουν τις αντοχές του, καθώς αναζητά τις δικές του ευθύνες στα λάθη του παρελθόντος.

Καταρχάς, γυναίκα και αστυνομική λογοτεχνία; Δεν είναι σπάνιο αλλά εξακολουθεί να με εκπλήσσει, μάλλον επειδή εγώ ως γυναίκα δεν μπορώ το αίμα και την ιδέα του φόνου. Ως γυναίκα; Τέλος πάντων. Η Γιαννάκη όμως δεν είναι αιμοδιψής παρόλο που δεν λυπάται τις σκληρές σκηνές και τις θριλερικές εικόνες. Το αίμα όμως και ο φόνος είναι η κορυφή του παγόβουνου, ενώ κάτω απ’ επιφάνεια κρύβονται υποθαλάσσια κομμάτια πάγου. Πρόκειται για τα κοινωνικά αποστήματα, που πυορροούν, όλο το κρυφό πρόσωπο της κοινωνίας που ζητά χρήμα και δόξα, για τα οποία δεν ζητά να σκοτώσει.

Η Γιαννάκη χειρίζεται με σταθερό ρυθμό την υπόθεση. Από ένδειξη σε ένδειξη κι από στοιχείο σε στοιχείο λίγα έρχονται τυχαία. Ο αστυνόμος Κόκκινος, η πανταχού παρούσα travesty Τζέλα και οι άλλοι αστυνόμοι / αστυνομικοί ψάχνουν μεθοδικά, αλλά στα κενά των ερευνών βρίσκεται η ουσία που θα αποκαλυφθεί προς το τέλος του έργου.

Ο Νεοκλής Γαλανόπουλος απ’ την άλλη γράφει ένα μυθιστόρημα-παρωδία των έργων του Conan Doyle Sherlock Holmes. Γράφει το μυθιστόρημα του δόκτορος Wordon ο οποίος σαν άλλος Watson καταγράφει τις σαγηνευτικές περιπέτειες του Sherwin Hobbs. Κι είναι παρωδία τόσο επειδή διακωμωδεί τους λογικούς συλλογισμούς του Holmes, αφού σήμερα αυτοί φαντάζουν εν μέρει άτοποι κι ακραίοι, όσο κι επειδή πατάει στο έργο του Doyle, αλλά παίζει με τις αφηγηματικές ατραπούς του.

Σ’ αυτό το πλαίσιο εμείς οι αναγνώστες βλέπουν λίγο λοξά την ιστορία, καθώς με το ένα μάτι βλέπουμε την κλασική ιστορία-αίνιγμα των δύο φόνων, με το άλλο κρυφοκοιτάμε με χαμόγελο την όλη διασκευή. Ο πρώτος νεκρός ήταν ο doctor Mortimer, δυνατός αντίπαλος του Holmes, ενώ ο δεύτερος ήταν ο γιατρός Thorndike, που πιθανολογείται ότι αυτοκτόνησε. Η εικασία που χτίζεται είναι ότι ο γιατρός σκότωσε τον Mortimer κι έπειτα αυτοκτόνησε. Προφανώς είναι μια συγγραφική παγίδα και περιμένω να διαψευστεί σταδιακά.

Το έργο του Γαλανόπουλου ακολουθεί τη λογική του Doyle, που στηρίζεται σε σκληρούς συλλογισμούς. Αλλά πάνω σ’ αυτήν την κλασική εκδοχή του αστυνομική μυθιστορήματος, καινοτομεί στα εξής:

1.         Παίζει με τη γλώσσα και τη μετάφραση σε ένα ενδοκειμενικό παιγνίδι. Υποτίθεται ότι το έργο είναι γραμμένο στα αγγλικά και κάποιος μεταφραστής το μεταφράζει στα ελληνικά, με μερικές επισημάνσεις επί της μετάφρασης. Αυτό δίνει στο έργο ένα ίχνος αυθεντικότητας αλλά και δυνατότητες για δημιουργικές εκδοχές της μετάφρασης, όπως το “Doctor, doctor”, που δεν ξέρουμε αν είναι ονομαστική ή κλητική.

2.         Φτιάχνει έναν detective Hobbs, που παθαίνει διαλείψεις και έχει χάσει, έστω και πρόσκαιρα, την διερευνητική του ικανότητα. Αποτέλεσμα είναι να μην μπορεί να προχωρήσει την έρευνα και να αναγκάζεται ο Wordon να κάνει ο ίδιος μερικές γόνιμες, έστω και αδιέξοδες, εικασίες.

3.         Ο Γαλανόπουλος στα προηγούμενα έργα του (“Θάνατος από το πουθενά” ή στα “Οικογενειακά εγκλήματα”) δείχνει πόσο πεπερασμένο πλέον είναι το κλασικό αστυνομικό μυστήριο. Γι’ αυτό και εδώ επιχειρεί υπερβάσεις, όπως ότι ο Hobbs κατηγορεί συνεπαγωγικά τον εαυτό του κι έπειτα τον βοηθό του Wordon.

Εντέλει, εξακολουθώ να απορώ ποιος πλέον χαίρεται με μια τέτοια σπαζοκεφαλιά και παρακολουθεί με αγωνία την εξιχνίαση των τριών θανάτων και τις ανατροπές της. Πολύ καλογραμμένο με τους κλασικούς όρους, πολύ ευφυές στον τρόπο ναρκοθέτησης της πλοκής όπως την έχουμε συνηθίσει. Αλλά…

Ξεκινώ το βιβλίο του Σταύρου Χριστοδούλου και στις πρώτες δέκα σελίδες ενθουσιάζομαι. Ενθουσιάζομαι κυρίως με τη γλώσσα, που κεντά, με ένα ύφος που ξεφεύγει από τα συνήθη αστυνομικά, που παίρνει το κλίμα της Βουδαπέστης και φτιάχνει πίνακες.

Κι έπειτα μεταφερόμαστε στην Αθήνα 27 χρόνια μετά, δηλαδή το 2012, όταν ανακαλύπτουμε το πτώμα σε πολυκατοικία του Λυκαβηττού. Θύμα ο σχεδόν ξοφλημένος ζωγράφος Μίλτος Αδριανός, αστυνόμος ο Στέλιος Σουρούνης, που γρήγορα ξεπετά την υπόθεση με ενδεχόμενο δράστη τον Ούγγρο Jonas Kovac, και βασικό πρωταγωνιστή τον δημοσιογράφο Στράτο Παπαδόπουλο, που δεν τα παρατά αλλά ψάχνει. Εδώ η γλώσσα υποβιβάζεται ακαριαία σε μια άχρωμη, νερόβαστη δημοτική που δεν λέει και πολλά. Κι η αφήγηση παίρνει την κατιούσα, χωρίς να με κρατά σε αγωνία.

Η διερεύνηση της ζωής και του θανάτου του Αδριανού κινείται αφενός στις ράγες της αναζήτησης στοιχείων, αφετέρου με αναδρομές στη ζωή του ζωγράφου, του Παύλου Κέρου που πόζαρε ως μοντέλο του, του Jonas που ζούσε χρόνια στην Αθήνα και είχε ποινικό μητρώο κ.ο.κ. Ο Ούγγρος συνδέει το εναρκτήριο κεφάλαιο με την κύρια δράση. Κι ο πάσσαλος που δένει όλα τα επιμέρους κομμάτια είναι η ανδρική πορνεία, τη νύχτα, στα μπαρ, στις ύποπτες συναλλαγές και στα εξευτελιστικά πάρε-δώσε.

Το παρελθόν της Ουγγαρίας έρχεται τελικά να παράσχει κάλυψη, να δώσει όσα χρωστούσε και να πάρει πάνω του τις ενοχές του. Το noir του Χριστοδούλου θέλει να δώσει ατμόσφαιρα σε όσα γίνονται και να συνδυάσει το story με το κλίμα, αλλά και λόγω των φλύαρων διαστημάτων του τελικά καθιζάνει.

Δυο άγνωστοι πληρωμένοι δολοφόνοι εισβάλλουν στο αγρόκτημα της οικογένειας Μαυρονικόλα και εκτελούν το γηραιό ζεύγος, τον γιο τους, τη νύφη τους και τον πεντάχρονο εγγονό τους. Έτσι, ξεκινά το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του Γρηγόρη Αζαριάδη (μετά το “Παλιοί λογαριασμοί”, το “Η τελευταία παράσταση της Μαρίνας Φιλίππου” και “Το μοτίβο του δολοφόνου”) και συνεχίζεται με την αστυνόμο Τρύπη να αναλαμβάνει την πολύνεκρη δολοφονία. Παράλληλα, η κόρη του γηραιού ζεύγους Σοφία, που έλειπε χρόνια στο εξωτερικό, παίρνει τις δικές της πρωτοβουλίες, για να βρει τους δολοφόνους;

Η ροή των γεγονότων πηγαίνει αργά, αφού περνάει μήνας για να υπάρχουν εξελίξεις, ενώ η αφήγηση προχωρά γρήγορα, αφού ο Αζαριάδης εστιάζει μόνο σε ό,τι έχει σημασία. Κι αυτό είναι προς τιμή του, καθώς στα συνηθισμένα αστυνομικά η εξιχνίαση διαρκεί μόνο μερικές μέρες. Η ροή λοιπόν μας πάει στα κυκλώματα της νύχτας, όπου κυριαρχεί το alcohol, οι φουσκωτοί, η κόκα, οι καμπύλες των γυναικών και το μαύρο χρήμα. Σταδιακά ανακαλύπτουμε τον υπόκοσμο, όχι βέβαια στην πλήρη του διάσταση αλλά σε μεμονωμένες του πτυχές, όπως έρχεται στο φως στα γυμναστήρια της μέρας και τα bar της νύχτας.

Παρέκβαση: το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι η αφήγηση της έρευνας. Για να φανεί αληθοφανές, δίνει ενδείξεις, αλλά δεν φανερώνει όλα του τα χαρτιά εξαρχής. Ο συγγραφέας παίζει πιο πολύ με τον αναγνώστη και τις αναμονές του, κάνει ανοίγματα προς αυτόν αλλά μαζί προσπαθεί να τον μπερδέψει κιόλας. Είναι δηλαδή κι ένα αφηγηματικό παιχνίδι. Τι λάθη όμως γίνονται σ’ αυτό; Σ’ αυτά φαίνονται κι οι ατέλειες ή οι σκόπιμες διαστρεβλώσεις που επιχειρεί ο συγγραφέας. Π.χ.:

1. Γιατί στην ιατροδικαστική γνωμάτευση δεν δηλώθηκε ότι η νύφη των Μαυρονικολαίων είναι έγκυος;

2. Γιατί όταν κλήθηκε στην αστυνομία η εξαφανισμένη κόρη τους, που ζούσε για καιρό στο εξωτερικό, δεν ρωτιέται γιατί τα χάλασε με τους γονείς της;

3. Πόσο εύκολα μιλάει ο μπράβος, δίνοντας το όνομα του φίλου του, ο οποίος κέρδισε πολλά σε μια μπάζα και τον ξεχρέωσε από τα χρέη του;

4. Είναι δυνατόν το περιπολικό της αστυνομίας να εμφανιστεί στον τόπο του εγκλήματος 1 λεπτό μετά την κλήση;

5. Το σκηνικό στο Κρανοχώρι έχει πολλά δεδομένα που δεν αξιοποιήθηκαν. Γιατί;

6. Στα τρία σενάρια μετά το Κρανοχώρι δεν θα χωρούσε (ως πλαστό) η συνεργασία της Μαυρονικόλα με τους Ρουμάνους, για να ξεκάνουν τον δολοφόνο (ως εικάζεται) των δικών της;

Στα συν του βιβλίου είναι η διπλή έρευνα που διεξάγει η αστυνομία και η Σοφία Μαυρονικόλα. Έτσι, από αφηγηματικής άποψης βλέπουμε μερικές φορές το ίδιο γεγονός από δύο σκοπιές, από δυο διαφορετικές οπτικές γωνίες. Επίσης, η ραγδαία εξέλιξη, η συσσώρευση κύβων και κομματιών παζλ που δένουν λογικά μεταξύ τους, το ξήλωμα του πουλόβερ από τον μπράβο Λου βήμα βήμα έως τα υψηλά ιστάμενα κεφάλια. Στα πλην είναι σίγουρα η πολυδιάσπαση των ερευνών, καθώς δεκάδες πρόσωπα μπαίνουν και βγαίνουν από την ιστορία. Επομένως, δεν έχουμε χαρακτήρες, δεν έχουμε σμιλεμένα πρόσωπα, παρά μόνο δευτεραγωνιστές και κομπάρσους που παρελαύνουν σε έναν παζλ υπόπτων, επώνυμων και ανώνυμων.

Με κλασικούς όρους αστυνομικής λογοτεχνίας ο “Σκοτεινός λαβύρινθος” είναι ένα δυνατό μυθιστόρημα, συμπαγές και καλογραμμένο, ικανό να πυροδοτήσει πλούσιες σε ένταση αναγνωστικές ώρες. Το τέλος του αιφνιδιάζει, όπως πρέπει, η κατάληξή του είναι απρόσμενη όσο και ικανοποιητική.

Η γη το παραμύθι λέει του ταξιδιώτη

(που `χε αγάπη την ωραία, την πριγκιπέσσα τη κρυφή τη Δουλτσινέα):

Δυο δυνατά αστυνομικά που στηρίζονται στη δράση και στην αινιγματική υπόθεση αναζήτησης του ενόχου (Κρητικός και Αζαριάδης). Ένα πολύ καλό κοινωνικοαστυνομικό που συνδυάζει γρίφο και μύθο, δράση και προβληματισμό (Γιαννάκη). Tα προτείνω.

> Ο Μάρκος Κρητικός γεννήθηκε στη Χίο το 1968. Κατάγεται από την Τήνο και ζει μόνιμα στην Αθήνα. Σπούδασε τεχνολόγος τοπογράφος μηχανικός και εργάστηκε 3.421 ημέρες ως τραπεζικός υπάλληλος.

> Η Ευτυχία Γιαννάκη γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976. Σπούδασε πληροφορική, μουσική τεχνολογία και επικοινωνία και εργάστηκε για αρκετά χρόνια στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Το 2000 εξέδωσε με το ψευδώνυμο Αλέκα Λάσκου το μυθιστόρημα "Χάρντκορ" που μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Ντένη Ηλιάδη. Το πρώτο της αστυνομικό μυθιστόρημα, με τίτλο "Στο πίσω κάθισμα" (εκδ. Ίκαρος, 2016), κέρδισε το βραβείο Public του 2017 για το καλύτερο ελληνικό μυθιστόρημα της χρονιάς, σύμφωνα με τις ψήφους του κοινού.
Η ιστοσελίδα της είναι: http://giannaki.com/

> Ο Νεοκλής Γαλανόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1972. Ασκεί "μαχόμενη" δικηγορία, κυρίως σε υποθέσεις εργατικού δικαίου, στις οποίες είχε ιδιαίτερη κλίση ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια, στις περισσότερες με αντίδικο τον "μεγάλο εργοδότη", το Δημόσιο. Αγαπημένες του ασχολίες: ανάγνωση λογοτεχνίας, με προτίμηση στην αστυνομική (και δη στα whodunit), θεωρίας της λογοτεχνίας και της μετάφρασης, φιλοσοφίας, ιστορίας και λεξικών, καθώς και ο κινηματογράφος (σε όλο το φάσμα). Από μικρός σκάρωνε ιστορίες με "ντετέκτιβ" που λύνουν μυστήρια. Τα βιβλία του, "Η παραλλαγή του Γιώργου Δαρσινού" (Τόπος 2007) και το "Θάνατος από το πουθενά" (Τόπος 2008) έχουν λάβει επαινετικές κριτικές από όλους τους έγκυρους κριτικούς του είδους. Ο συγγραφέας έχει επίσης μεταφράσει το κλασικό αστυνομικό "Ο ασώματος άνθρωπος" (The Hollow Man) (Τόπος 2008) του Τζον Ντίξον Καρ. Είναι μέλος της Ελληνικής Λέσχης Συγγραφέων Αστυνομικής Λογοτεχνίας (Ε.Λ.Σ.Α.Λ.). Έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα "Η παραλλαγή του Γιώργου Δαρσινού" (Τόπος, 2007) και "Θάνατος από το πουθενά" (Τόπος, 2008), το βιβλίο με νουβέλες "Οικογενειακά Εγκλήματα" (Τόπος, 2011) και "Η επιστροφή του αστυνόμου Μπέκα" (Καστανιώτη, 2012). Διηγήματά του έχουν μεταδοθεί από τη ραδιοφωνική εκπομπή "Κλέφτες και Αστυνόμοι" στον 902. Έχει συμμετάσχει στους συλλογικούς τόμους διηγημάτων "Οικοεγκλήματα" (Κέδρος, 2008), "Το τελευταίο ταξίδι-Έντεκα νουάρ ιστορίες" (Μεταίχμιο, 2009), "Είσοδος Κινδύνου" (Μεταίχμιο, 2011) και "Κλέφτες και Αστυνόμοι", Ψυχογιός, 2013.

> Ο Σταύρος Χριστοδούλου γεννήθηκε στη Λευκωσία το 1963. Σπούδασε Νομικά στην Αθήνα, αλλά δεν άσκησε ποτέ τη δικηγορία, αφού ήδη από το τέλος της δεκαετίας του ’80 τον κέρδισε η δημοσιογραφία. Εργάστηκε ως διευθυντής περιοδικών στην Κύπρο και την Ελλάδα. Σήμερα ανήκει στο δυναμικό του συγκροτήματος "Ο Φιλελεύθερος", στην Κύπρο. Το πρώτο του μυθιστόρημα, "Hotel National" (2016), περιελήφθη στη βραχεία λίστα των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας της Κύπρου, καθώς και στην αντίστοιχη του λογοτεχνικού περιοδικού "Κλεψύδρα".

> Ο Γρηγόρης Αζαριάδης γεννήθηκε το 1951 στην Αθήνα. Έχει έναv γιο και μια κόρη. Είναι μέλος της ΕΛΣΑΛ (Ελληνικής Λέσχης Συγγραφέων Αστυνομικής Λογοτεχνίας). Το πρώτο του μυθιστόρημα "Παλιοι λογαριασμοί" εκδόθηκε το 2012. Ακολούθησαν "Η τελευταία παράσταση της Μαρίνας Φιλίππου" και "Το μοτίβο του δολοφόνου", που κυκλοφόρησαν το 2013 και το 2015, αντίστοιχα. Ο "Σκοτεινός λαβύρινθος" είναι το τέταρτο αστυνομικό του μυθιστόρημα. Λατρεύει τη γαλλική σχολή (Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ) και ιδιαίτερα το πολάρ (το ζεύγος των Σουηδών Σγιεβάλ - Βαλέε) και το κλασικό νουάρ (Ρέιμοντ Τσάντλερ).

Πάπισσα Ιωάννα