NOBEL Λογοτεχνίας 1998: Ζοζέ Σαραμάγου

“Η ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας”

Ο Σαραμάγκου πέθανε το 2010, αλλά μπορεί επάξια να θεωρηθεί ήδη κλασική ευρωπαϊκή πέννα, που ανύψωσε τον λόγο σε μια δημιουργική παλέτα χρωμάτων, παιχνιδιού και σταθερής ειρωνείας.

Κρουασάν με σαντιγί: José Saramago “ História do Cerco de Lisboa” 1989 Ζοζέ Σαραμάγκου “Η ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας” μετ. Α. Ψύλλια εκδόσεις Καστανιώτη 2004

Το βιβλίο αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο, ανάμεσα σε πολλά ανάλογης αξίας, τη γραφή του Σαραμάγκου, ενός ανθρώπου που κατέκτησε Νόμπελ, αν και είχε τελειώσει μόνο το Δημοτικό! Κι όταν τον πρωτοδιάβασα έμεινα καθηλωμένος σ’ αυτόν τον μακροπερίοδο λόγο, που σε ρουφά μέσα-του και σε τραβάει στη δίνη-του.

“Ο Ραϊμούντο Σίλβα, ένας ευσυνείδητος επιμελητής βιβλίων, παραβαίνει το χρυσό κανόνα της επιμέλειας όταν αλλάζει ένα "ναι" με ένα "όχι" σε μια "Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας". Μ' αυτή την ασήμαντη κίνηση ανατρέπεται η ιστορία του βιβλίου, συμπαρασύροντας και τη ζωή του. "Κάθε λέξη είναι μια επικίνδυνη θητεία στη μαγεία" και ο Ραϊμούντο δεν έχει άλλη επιλογή από το να γίνει ο ίδιος συγγραφέας και να γράψει μια άλλη ιστορία, που να υποστηρίζει την εξωφρενική του άρνηση, αλλά και να αντιμετωπίσει τόσο τις απαιτήσεις όσο και τις συγκινήσεις της ζωής, που ως τότε παρακολουθούσε από απόσταση παρατηρητή”.

Αυτή η συνοπτική υπόθεση από το οπισθόφυλλο του βιβλίου ίσως δεν πείθει για το πόσο ενδιαφέρουσα μπορεί να γίνει μια τέτοια μικρή αλλαγή. Κι όμως ο Σαραμάγου, με τη λεπτή ειρωνεία του, την υπονόμευση της αφήγησης με συνεχείς, αλλά εύληπτες, παρενθέσεις, με επιμονή χωρίς να γίνεται κουραστικός, ανάγει το θέμα-του σε μυστηριακή ιστορία.

Στην ουσία πρόκειται για μια μοναδική σύνθεση που συνδυάζει με επιτυχία δύο κείμενα σε μια αρμονική διακειμενική σχέση. Οι δυο ιστορίες, της δουλειάς, που οδηγεί σε ένα μη-οριστικό παρελθόν, και του έρωτα, που αφορά στο ήδη-ρευστό παρόν, δένουν άριστα, πορεύονται αγαστά κι η μία κερδίζει από την άλλη, περικλείοντας μέσα-τους συγγραφέα και αναγνώστη. Κάποιος συγγραφέας (δεν θυμάμαι ποιος) είχε δηλώσει ότι κάθε βιβλίο “πρέπει” να στηρίζεται σε δύο ιστορίες, για να αποκτήσει το απαραίτητο εύρος, κι ο Πορτογάλος συγγραφέας το κάνει δεξιοτεχνικά.

Το ύφος του βιβλίο, όπως προείπα, είναι αυτό που θέλγει μαγικά τον αναγνώστη: πολυπρισματικό, ελίσσεται από το απλώς ιστορικό, φαινομενικά ουδέτερο, έως το λογοτεχνίζον που ανατρέπει την όποια αντικειμενικότητα, κι από το βαθιά ειρωνικό, προς αφελείς ιδεολογήματα και ιστορικές αναπαραστάσεις αλλά και προς την ίδια τη γραφή και τις δυνατότητές-της, έως το χειμαρρώδες και καταιγιστικό. Κι αν θέλετε, σε κάποιο σημείο ξεμυτίζει μια απρόσμενα τρυφερή γραφή, γιατί ο Σαραμάγου αγαπάει τον ήρωά-του και πάσχει μαζί-του, μια νότα που προσθέτει έναν ακόμα τόνο στην πολύστικτη υφολογική παλέτα του έργου.

Τα τείχη Ιστορίας και λογοτεχνίας πέφτουν, μαζί με τη Λισαβόνα, καθώς η λογοτεχνική δυναμική με τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί εκπορθεί τη σαθρή αντικειμενικότητα.

Νομίζω ότι ο Σαραμάγκου άξιζε το Νόμπελ και ότι ο αναγνώστης αξίζει να διαβάσει το έργο-του. Η αντισυμβατική-του ματιά, η αμφισβήτηση εξουσιών όπως αυτής της Καθολικής Εκκλησίας αλλά και της επιστήμης, το γλαφυρό-του ύφος, ο περιπαικτικός τόνος-του, ο συνδυασμός της εργασιακής προσήλωσης με την ερωτική χαλάρωση κάνουν την “Ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας” ένα καλό ξεκίνημα για όποιον θέλει να προσεγγίσει τον Πορτογάλο πεζογράφο.

[Οι εικόνες ελήφθησαν από:  wikipedia.com,   www.theodysseyonline.com,   masternews.gr,   family.portugalconfidential.com  και  www.theguardian.com]

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος