ΝΟΜΠΕΛ Λογοτεχνίας 1972: Χάινριχ Μπελ

“Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία”

Μια περίεργη κοπέλα, αισθησιακή και συνάμα αποστασιοποιημένη από τις εύκολες ηδονές, καλόκαρδη όσο και εσωστρεφής, μεγαλώνει στη Γερμανία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ερωτεύεται έναν Σοβιετικό κρατούμενο. Αγιοποίηση ή πολιτικό ντοκουμέντο;

Apfelstrudel:  Heinrich Böll “Gruppenbild mit Dame” 1971 Χάινριχ Μπελ “Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία” μετ. Μ. Ζαχαριάδου εκδόσεις Πόλις 2015

          Μια τυπική βιογραφία, έστω και ενός ανύπαρκτου προσώπου, ακολουθεί συνήθως την κλασική σειρά, γέννηση, σημαντικοί σταθμοί της ζωής, θάνατος, και προχωράει χρονολογικά, με ουδέτερο ή λογοτεχνικό ύφος, με επίφαση αντικειμενικότητας, με έμφαση στα βασικά σημεία της ζωής και σε όσες λεπτομέρειες είναι χαρακτηριστικές, με προσπάθεια η αφήγηση να γίνει διαφανής ώστε να περάσει το βλέμμα του εκάστοτε αναγνώστη στο βιογραφούμενο πρόσωπο.

          Ο Γερμανός συγγραφέας Χάινριχ Μπέλ εξ αρχής φωνάζει ότι δεν θα κάνει κάτι τέτοιο και υπονομεύει όλα όσα στη μυθιστορηματική βιογραφία θεωρούνταν άτυπος κανόνας. Η βιογραφία της Λένι είναι μια σειρά από σημειώσεις, όπου καταγράφονται τα γεγονότα, με έμφαση σε απειράριθμες λεπτομέρειες, σημειώνονται οι πληροφοριοδότες, όσοι δηλαδή την έζησαν και θυμούνται μικρά και μεγάλα περιστατικά, αναφέρεται η έρευνα που έκανε ο συγγραφέας, ο οποίος αναφέρεται ως “συγγρ.” σαν πρόχειρη σημείωση στο πρόχειρο, πριν το κείμενο τύχει επεξεργασίας.

          Η Λένι εμφανίζεται ιδιαίτερη, που γεννά σούσουρα στη γειτονιά, αν και τίποτα σαφές δεν δηλώνεται, στην αρχή τουλάχιστον του μυθιστορήματος. Η πρώτη άξια προσοχής παρατήρηση είναι ότι πρόκειται για άτομο που από παιδί έδειχνε μια ακράτητη φύση στις σωματικές της επιθυμίες, π.χ. το φαγητό, και υπονοείται μια κάποια αισθησιακή φύση. Ήταν ιδιαίτερα όμορφη κι από μικρή ενδιαφέρθηκε για την ερωτική πλευρά της ζωής, σε ένα είδος αισθησιακού συγκρητισμού που έμενε ωστόσο σε θεωρητικό επίπεδο, τουλάχιστον καταρχάς. Κι όμως ουδέποτε ενέδωσε σε προκλήσεις έρωτα, σε βαθμό που να βρεθεί παρθένα στον γάμο-της και ο συγγραφέας να αναρωτιέται αν πρόκειται για την τέλεια γυναίκα.

          Το κείμενο προχωράει με απίστευτες λεπτομέρειες σε βαθμό σκόπιμης συσσώρευσης και σχολαστικής παρουσίασης πτυχών της ζωής της Λένι, αλλά και των συγγενών όσο και των φίλων-της. Αυτό εξυπηρετεί ίσως τη διάθεση του Μπελ να αποδομήσει τη βιογραφία στην κλασική-της μορφή και να παρουσιάσει το πρόσωπο κατακερματισμένο σε μια σειρά αυτόνομων ή και αλληλοσυμπληρούμενων ινών. Αναγνωρίζω, ως αναγνώστης με ιστορική ματιά, την αξία μιας τέτοιας προσπάθειας, αλλά, ως αναγνώστης που θέλει να διαβάζει μεστά και ρέοντα κείμενα, θεωρώ ότι ο τέτοιου είδους πειραματισμός αποβαίνει βαρύς και αναγνωστικά ατελέσφορος. Άλλο πράγμα η ιστορική βαρύτητα ενός έργου και συχνά άλλο η αναγνωστική απόλαυση.

          Θα μετέφερα λοιπόν το βάρος της ανάγνωσης όχι στην ιδιαίτερη προσωπικότητα της βιογραφούμενης, αλλά στην αντίστιξή-του με το ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο της εποχής. Η χιτλερική Γερμανία, τόσο πριν από τον πόλεμο όσο και μετά, αποτελεί ένα αναγνωρίσιμο φόντο, όσο κι αν κινείται πίσω από τα πρόσωπα της έρευνας. Όμως προσεκτικές ματιές το συλλαμβάνουν να προβάλλεται ρωμαλέο και να στίζει με την παρουσία-του την ιδεολογία του περίγυρου, όπως εκείνο το περιβόητο κριτήριο των μαύρων μαλλιών του συζύγου της Λένι, Αλόις Πφάιφερ, σε μια οικογένεια ξανθών, χαρακτηριστικό που κινεί υποψίες σαν να μην είναι μέλος της Άριας φυλής.

          Ξαναγυρίζω στο πρόσωπο της Λένι, η οποία με άδολη ανυποψίαστη αφέλεια λειτουργεί αν-ιστορικά και γι’ αυτό αθώα. Σε αντίθεση με τις κρατούσες ναζιστικές πολιτικές, αλλά όχι από διάθεση επαναστατική, φέρεται ανθρώπινα και ανιδιοτελώς. Π.χ. κάνει την ευγενική της κίνηση προς έναν Σοβιετικό που βρίσκεται στη Γερμανία, γεγονός που θα μπορούσε να προκαλέσει τη δίωξή-της. Η κίνησή-της είναι αυθόρμητη, δείγμα ενός αυθεντικού χαρακτήρα, ασχέτως αν ύστερα ερωτεύεται τον Μπόρις. Κι εδώ μου θύμισε τον πρίγκιπα Μίσκιν του Ντοστογιέφσκυ, που θεωρούνταν ανόητος, μόνο και μόνο επειδή ήταν ειλικρινής, ανυπόκριτος και αφελώς ευθύς. Ο Χάινριχ Μπελ φτιάχνει μια ηρωίδα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του “Ηλίθιου” του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ, αλλά την εν-ιστορεί στη Γερμανία, μια κοινωνία υψηλής θερμοκρασίας.

          Ο συγγραφέας φτιάχνει ένα πυκνό δίχτυ λεπτομερειών, σχολαστικά πολλές φορές διατυπωμένων, όπου αφηγείται τόσο το τριαντάχρονο κομμάτι από τη ζωή της πρωταγωνίστριάς-του και όσων έζησαν γύρω-της όσο και την έρευνά-του, τις συνεντεύξεις και τη συλλογή ντοκουμέντων. Ταυτόχρονα όμως με μια συνεχή ειρωνεία για τις μεθόδους της έρευνας και τον βιογραφικό-επιστημονικό λόγο που συνηθίζεται υπονομεύει τέτοιους είδους κείμενα, κρατώντας αποστάσεις από μια ενεργή αγιοποίηση της Λένι.

[Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις 5/1/2016 στο In2life και εδώ, καθώς αναδημοσιεύεται, ευπρεπίζεται με εικόνες από:  www.hhprinzler.de, beretandboina.blogspot.com, footage.framepool.com, www.imdb.com, www.huffingtonpost.com και users.clas.ufl.edu]

Πατριάρχης Φώτιος