“ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΣ ΕΡΣΗΣ” του Νίκου Γ. Πεντζίκη

Αν δεν είστε επίμονοι αναγνώστες, μην το αγοράσετε· αν δεν είστε υπομονετικοί, μην το ανοίξετε· αν δεν αρέσκεστε στο εσωστρεφές ύφος και στο διακείμενο, μην το τολμήσετε. Για την εποχή-του ήταν πρωτοπόρο, ακόμα περισσότερο για την εποχή-μας θέλει κότσια, θέλει κλειδιά και αντικλείδια που δεν είναι προσιτά. 

Τρίγωνο Πανοράματος:

Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης

“Το μυθιστόρημα της κυρίας Έρσης”

εκδόσεις «Ταχυδρόμου»

1966

εκδόσεις Άγρα

2005 

            Το παράξενο όσο και ιδιαίτερο, κουραστικό όσο και λεπτοδουλεμένο, λαβυρινθώδες όσο και εμβριθές κείμενο του Πεντζίκη εμπνέεται από το διήγημα του Γεώργιου Δροσίνη “Έρση” (1922). Οι ομοιότητες όμως περιορίζονται μόνο στα βασικά πρόσωπα, τον Παύλο και την Έρση, και στις γενικές γραμμές της υπόθεσης. Κέντρο του μυθιστορήματος είναι ο γάμος, αλλά κανείς δεν μπορεί εύκολα να κάνει μια περιεκτική περίληψή-του, χωρίς να πέσει στην παγίδα των αφαιρέσεων. Αν το διαβάσει κανείς με συμβατικές προσδοκίες, θα το βρει εκνευριστικό και δύσβατο, φορτωμένο με μικρές παρεμβάσεις που υπηρετούν την πλοκή και με μεγάλες που αποπροσανατολίζουν τον αναγνώστη, καθώς λειτουργούν ποιητικά και αντιμυθιστορηματικά.

            Φυσικά η αξία-του έγκειται στις πρωτότυπες συλλήψεις διακειμενικής υφής, που ναι μεν παραπέμπουν ευθέως στον Δροσίνη, αλλά συνάμα οδηγούν πίσω στην αρχαιότητα και τον Όμηρο, συνομιλούν με πολλά κείμενα της εκκλησίας, απαυγάζουν Παπαδιαμάντη και Κόντογλου και συνάμα συνδιαλέγονται με τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό του Τζόις. Ο εσωτερικός μονόλογος οιστρηλατεί τη γραφή και σου δίνει την εντύπωση πως πρόκειται γα ποίημα που ξεπήδησε αυθόρμητα χωρίς επεξεργασία. Είναι η τεχνική της αυτόματης γραφής, προσαρμοσμένης στην πεζογραφία και φυσικά δουλεμένη στις λεπτομέρειές-της με πολλά στρώματα και κατωφέρειες.

Πρόκειται στην ουσία για ένα είδος παλίμψηστου όπου το ένα στρώμα επικάθηται πάνω στο άλλο, το παλαιό ξαναδουλεύεται, ξαναγράφεται και εγγράφεται στους προβληματισμούς του μεταπολεμικού αλλά συνάμα διαχρονικού ανθρώπου. Ο συνειρμός κυριαρχεί με άλματα από θέμα σε θέμα κι από κείμενο σε κείμενο και η γραφή ελίσσεται σε κύκλους και σπειροειδείς πορείες. Βλέπουμε ένα πλουραλιστικό ψηφιδωτό περιγραφών, διηγήσεων, μονολόγων, σχολίων και συλλογισμών, άλλοτε με ρεαλιστικό κι άλλοτε με υπερρεαλιστικό τρόπο. Αυτή η αρχιτεκτονική σύλληψη της ολότητας του μυθιστορήματος κάνει τον αναγνώστη, παρά τη συνεχή αμηχανία του, να σκύψει πάνω από το έργο και απολαύσει τη διανοητική συγκίνηση της ανάγνωσης.

            Από τη μία λοιπόν μπορεί κανείς να σταθεί στο μικρό και να απολαύσει την ποιητικότητα, δουλεμένη με θρησκευτικό στοχασμό, κι από την άλλη, να αναζητήσει τον μίτο σε έναν αφηγηματικό λαβύρινθο, που δεν τελειώνει ποτέ. Νομίζω ότι ο αναγνώστης με υπομονή και εξ αρχής προσδιορισμένη αίσθηση του ρυθμού του βιβλίου, θα συνειδητοποιήσει, όχι κατ’ ανάγκη από τις πρώτες σελίδες, ότι ο Πεντζίκης έφτιαξε ένα αραβούργημα, που θέλει δεύτερη ανάγνωση για να δει κανείς ολόκληρο τον καμβά και τους φανερούς ή αφανείς τρόπους, με τους οποίους δένονται μεταξύ-τους τα νήματα. 

 

            Ο Πεντζίκης είναι ένα ιδιαίτερο κράμα ανθρώπου, ο οποίος ήταν βαθιά θρησκευόμενος αλλά συνάμα μοντερνιστής και πρωτοπόρος, βρισκόταν σε συνεχή επαφή με την ορθόδοξη παράδοση και παρ’ όλ’ αυτά δεν έμενε συντηρητικά σε κλασικές αφηγήσεις αλλά στο πνεύμα της Σχολής της Θεσσαλονίκης υιοθέτησε τον μοντερνισμό, τον εμβολίασε στο ελληνικό σώμα και τον έφτασε σε πολύ προχωρημένα επίπεδα. Η ώσμωση ορθοδοξίας και ευρωπαϊκής πρωτοπορίας κάνει τα έργα-του πρωτότυπα και αξιοπρόσεκτα, δύσκολα και ανθεκτικά. Σε κάνει να λες «δεν διαβάζεται» και συνάμα να ανακαλύπτεις το εργόχειρο που βελονιά βελονιά κεντήθηκε πάνω στο πανί της γλώσσας, με νήματα από την παράδοση, τον εσωτερικό μονόλογο, τη μελέτη του ανθρώπινου σώματος κ.ο.κ. Ωστόσο αυτός ο αυτιστικός μοντερνισμός δεν αφήνει πόρτες για τον αναγνώστη, εκτός αν ο τελευταίος είναι επίμονος και πείσμων. 

Οδηγοί επιβίωσης:

1. “Ο κειμενικός λαβύρινθος και ο μίτος της μετάφρασης”, της Ελένης Ζέρβα (Απηλιώτης 2009)     

2. “Ο εραστής της κυρίας Έρσης” του Απόστολου Θηβαίου (Παράθυρο 2011)

3. Αφιέρωμα των Επτά Ημερών (Καθημερινής) στον Πεντζίκη (1997)

4. «Ανορθόδοξος παιζωγράφος» της Λίζυς Τσιριμώκου [για το βιβλίο του Ηλία Γιούρη «Η ποιητική του Ν.Γ. Πεντζίκη»] (2001)    

5. Δείτε και την ανάγνωση της Βιβής Γ στη Λέσχη ανάγνωσης Degas.

[Η φωτογραφία κορυφής λήφθηκε από το anavaseis.blospot.com, ενώ οι υπόλοιποι πίνακες, που φιλοτεχνήθηκαν από τον Πεντζίκη, βρίσκονται στο pentzikis.ekebi.gr]

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος