Ε.Τ.Α. Χόφμαν, “Η μνηστή του βασιλιά”

Μια λογοτεχνία που συνδέει το παράδοξο με το γκροτέσκο, το αλλόκοτο με το αστείο, το υψηλόφρον με το ταπεινό, με μεταμορφώσεις, ανατροπές και αφηγηματικούς ελιγμούς.

E.T.A. Hoffmann “Die Königsbraut” 1821 Ε.Τ.Α. Χόφμαν “Η μνηστή του βασιλιά”   μετ. Ε. Μαυρομάτη εκδόσεις Κίχλη 2019

Τα γέλιο μπορεί να κινητοποιήσει την ανάγνωση; Βρήκα ένα τέτοιο κείμενο που συναιρεί το παραμύθι και το παράδοξο, βρήκα ένα ωραίο εξώφυλλο και είπα ότι μια χαλαρή ανάγνωση θα με βγάλει λίγο από την καθημερινότητα.

> Ο Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776-1822), εμβληματική μορφή του ρομαντισμού στη γερμανική λογοτεχνία έζησε στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου αιώνα. Γεννήθηκε στο Κένιγκσμπεργκ της Πρωσίας από γονείς νομικούς. Από μικρή ηλικία έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τις τέχνες, ιδιαίτερα τη μουσική και τη ζωγραφική, και διακρίθηκε για τις διανοητικές του ικανότητες. Σπούδασε νομικά και εργάστηκε σε διάφορες θέσεις στο πρωσικό δημόσιο. Εγκατέλειψε τη νομική για να εργαστεί ως μουσικός (έγραψε την όπερα "Undine" το 1814), μουσικοκριτικός και διευθυντής ορχήστρας. Στα τριάντα του όμως συνειδητοποίησε ότι δεν θα φτάσει ποτέ στο ύψος των μουσικών που θαύμαζε (ανάμεσά τους ο Mozart, προς τιμήν του οποίου το A. - Amadeus στην υπογραφή του), κι έτσι στράφηκε στη συγγραφή. Μετά την έκδοση των πρώτων διηγημάτων του, ο Hoffmann έγινε γρήγορα ένας από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς της εποχής του. Έγραψε πολλές ιστορίες, όπου η πραγματικότητα πλέκεται με δεξιοτεχνία με τη φαντασία αλλά και με κωμικά γεγονότα. Τα έργα του, κυρίως το "Νυχτερινά κομμάτια" (1816), ήταν από τα πρώτα έργα "φρίκης" και επηρέασαν βαθιά πολλούς μεταγενέστερους συγγραφείς, ανάμεσά τους τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, τον Ρόμπερτ Λιούις Στίβενσον και τον Φραντς Κάφκα, ενώ η "Δεσποινίς ντε Σκιντερί" μπορεί να θεωρηθεί ένας προάγγελος της "Μις Μαρπλ" της Αγκάθα Κρίστι. Εμπνευσμένος ίσως από τη δική του πάλη να συμφιλιώσει την καριέρα του με τις δημιουργικές του φιλοδοξίες, έδινε σε πολλούς από τους χαρακτήρες του διχασμένη προσωπικότητα, έντιμοι τη μέρα, δολοφόνοι και κλέφτες τη νύχτα. Πολλά χοροδράματα στηρίζονται σε έργα του όπως τα: "Κοπέλια" του Ντελίμπ, "Καρυοθραύστης" του Τσαϊκόφσκι και "Καρντιγιάκ" του Χίντεμιτ, ενώ πολλά άλλα διασκευάστηκαν για το θέατρο.

Εξαρχής το κείμενο παίρνει τη μορφή παραμυθιού, τόσο στο είδος του σκηνικού που εγκαθιδρύει όσο και στο ύφος του που είναι παιγνιώδες, χαλαρό και ανάλαφρο. Απ’ τη μία, λοιπόν σε ένα μέρος στα ενδότερα της Γερμανίας ζει στον πύργο του ο Dapsul von Zabelthau, ένας ιδιόρρυθμος καβαλιστής με την κόρη του Anna von Zabelthau, που της αρέσει να καλλιεργεί τον κήπο της. Αυτή είναι αρραβωνιασμένη με τον Amandus von Nebelstern, έναν σπουδαστή ο οποίος της στέλνει ρομαντικά γράμματα. Όταν εμφανίζεται ένα παράξενο δακτυλίδι και ο βαρόνος Porphyrio von Ockerodastes η κατάσταση χάνει τον όποιο ρεαλιστικό της χαρακτήρα και μετατρέπεται σε ένα πανζουρλισμό παραδοξοτήτων.

Ανοίγω μια παρένθεση για να εξηγήσω ότι ένα τέτοιο κείμενο μου έδειξε να καταλάβω από ποιο πλαίσιο ξεπήδησαν μέσα στον 18^ο και 19^ο αιώνα άλλα ανορθολογικά έργα που στηρίζονται στο παράλογο και το αλλόκοτο. Παραδείγματος χάριν, “Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντυ” (“The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman”) το 1759-1767, ή “Οι Περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων” (“Alice's Adventures in Wonderland”) του Λιούις Κάρολ, που κυκλοφόρησε το 1865.

Η Anna αλλάζει γνώμη για τον κοντοστούπη Porphyrio, όταν της αποκαλύπτει ότι είναι ο Βασιλιάς Δαύκος Καρότος Α΄ και θέλει να τον παντρευτεί, ακόμα κι όταν ο πατέρας της ωρύεται πως πρόκειται για έναν κατώτατης υποστάθμης γνώμο, που βρίσκεται μόνο στο επίπεδο των λάχανων.

Το παραμύθι ενέχει μαγικά και μεταφυσικά στοιχεία, κινείται με ανατροπές και με παραδοξότητες. Η αφήγηση και η ανάγνωση είναι χαλαρές, ο αναγνώστης διαπερνά το έργο γρήγορα, πλάθει σκηνές και εικόνες, περιδιαβαίνει χωρίς να αισθάνεται ότι πρέπει να σταθεί. Ωστόσο, πάντα αναρωτιόμουν τι παραπάνω έχει να μου δώσει. Μια αλληγορία; Μάλλον όχι. Ένα δεύτερο και τρίτο επίπεδο που υπονοεί βαθύτερες συλλήψεις; Το επίμετρο μού υπέδειξε τον ψυχοπαθολογικό χαρακτήρα των προσώπων, που φέρονται υψηλόφρονα, αλλά στην ουσία αποκλίνουν απ’ την πραγματικότητα: έτσι η μικρή Anna ενηλικιώνεται μέσα από τις φιλόδοξες προθέσεις της και την απότομη προσγείωσή της.

Κρατώ ωστόσο το υπερρεαλιστικό πλαίσιο, πολύ πριν από τον υπερρεαλισμό, ένα είδος αφηγηματικού παιχνιδιού που συνεπαίρνει, ένα είδος ανατροπής της ίδιας της υφής του παραμυθιού, το οποίο παρωδείται ποικιλοτρόπως. Ο κόσμος υπό τη γη διεκδικεί τα δικαιώματά του, με τον βασιλιά και τους υπηκόους του, αφού βασιλιάς δεν σημαίνει μόνο δόξα και ουράνια παλάτια, Οι συνάψεις νοημάτων είναι συνειρμικά απρόοπτες, οι εναλλαγές παροιμιώδεις, ο παφλασμός των χαρακτήρων σουρεαλιστικά δονκιχωτικές,

Πάπισσα Ιωάννα