“Η Άκρα Ταπείνωση” της Ρέας Γαλανάκη

Ένας πατριάρχης (πάλι εγώ;) τριγυρνά μέσα στο μυθιστόρημα, για να προσέχει τις δύο ηλικιωμένες γυναίκες, ένας γιατρός που δεν είναι καθόλου αμώμου ηθικής, ένας αναρχικός, ένας ακροδεξιός, μια αλλοδαπή καθαρίστρια, φιγούρες της κρίσης. Και μέσα στην Αθήνα που καίγεται και βράζει, η επανάσταση έχει πολλά πρόσωπα.

Τούρκικος πικρός: Ρέα Γαλανάκη “Η Άκρα Ταπείνωση” εκδόσεις Καστανιώτη 2015

          Η σύγχρονη κρίση είναι σαν αρχαία τραγωδία· ορχήστρα είναι η πλατεία Συντάγματος, μπροστά από την πρόσοψη ενός ανακτόρου (της Βουλής) με χορό τους Αγανακτισμένους, τους κουκουλοφόρους και τους αστυνομικούς. Όλοι αντιμάχονται την παντοδύναμη Μοίρα, γίνονται τραγικοί ήρωες, υποφέρουν και ενεργούν, υφίστανται και αντιδρούν σε ένα σκηνικό δημοκρατίας, εσωτερικών και εξωτερικών συγκρούσεων, συνάντησης του λαού με τις αρχές.

          Κάπως έτσι συλλαμβάνει ευφυώς την κρίση η Ρέα Γαλανάκη και στήνει το δραματικό-της έργο στο κέντρο της Αθήνας με ηρωίδες δυο συνταξιούχους γυναίκες, μια φιλόλογο και μια ζωγράφο, την Τειρεσία και τη Νύμφη αντίστοιχα, που διαμαρτύρονται για το πιθανό κλείσιμο του ξενώνα όπου μένουν. Οι μορφές-τους είναι εντελώς φασματικές, σαν τον Δαρείο στους Πέρσες ή τον νεκρό πατέρα του πρίγκηπα Άμλετ στην ομώνυμη σαιξπηρική τραγωδία. Τα δύο πρόσωπα είναι σχεδόν άυλα, αιωρούνται λίγα εκατοστά πάνω από την πραγματικότητα, ασαφείς και εξαερωμένες οντότητες του μύθου ή της ποίησης που δεν μπορούν να πάρουν σάρκα και οστά μέσα στο ρευστό γίγνεσθαι της σύγχρονης Ελλάδας.

          Η αίσθηση αυτή ενισχύεται από την ποιητικότητα του γαλανακικού λόγου πάνω από την πραγματικότητα, που την παρουσιάζει μέσα από το θολό πρίσμα ενός σκόπιμα θαμπού γυαλιού. Η σκληρή Αθήνα ντύνεται με λέξεις, οι μυθικοί απόηχοι του μάντη Τειρεσία, του μητροκτόνου Ορέστη και άλλων στίζουν το κείμενο και αναβαπτίζουν το καθετί, η ατμόσφαιρα ηλεκτρίζεται από μια άλλη παράλληλη μυθολογία που υπονομεύει το ρεαλιστικό πλαίσιο με τη σπειροειδή αφήγησή-της. Οι ήρωες μιλάνε και σκέφτονται με μυθικά πρότυπα, αρχαιοελληνικά ή παλαιοδιαθηκικά, αναπαριστούν ό,τι εκτυλίσσεται μπροστά-τους με την παραβολική αναγωγή και έτσι η ιστορική πραγματικότητα, που ζούμε, εξαϋλώνεται και ερμηνεύεται με τεθλασμένο τρόπο.

          Οι κακοί προσωποποιούνται στον αναρχοαριστερό γιο της Νύμφης Ορέστη και στον ακροδεξιό γιο της Κατερίνας, της γυναίκας που τις περιποιείται, ονόματι Τάκης. Θύμα, πέρα από τη γενέτειρα Αθήνα, οι ξένοι, όπως η αιγύπτια καθαρίστρια Γιασμίν με τον γιο-της Ισμαήλ (απόηχος του ομώνυμου μυθιστορήματος), και η ίδια η μάνα-του την οποία ο Τάκης τραυματίζει άθελά-του.

          Το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο μια τέτοια ποιητική της κρίσης, ποιητική σε ύφος και σε προσέγγιση, μπορεί να σχολιάσει ουσιαστικά την πραγματικότητα. Ο ποιητικός αέρας που πνέει υποβάλλει μια αποστασιοποιημένη οπτική που ενισχύεται μονόπλευρα από τη μονολογική προσπέλαση των γεγονότων: όλοι οι ήρωες σκέφτονται με την ίδια γλώσσα, αγγίζουν το φλέγον υλικό με ανάλογες ματιές και έτσι δεν φαίνεται καμία πολυφωνία. Το τέχνασμα ενός αφηγητή που απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο σε κάθε χαρακτήρα είναι έξυπνο, αλλά ο ελεύθερος πλάγιος λόγος που χρησιμοποιείται δεν αποδίδει γλωσσικά τον τρόπο σκέπτεσθαι του καθενός.

          Από την άλλη, η Γαλανάκη δεν απέφυγε τον εμφανή διδακτισμό της ιδεολογίας-της. Πού και πού εμφιλοχωρούν διδάγματα για τη γενιά του Πολυτεχνείου, για τις δεξιές κυβερνήσεις, για την καλή Αριστερά… Ο Ορέστης λ.χ., ο αναρχοαριστερός διαδηλωτής, μαχητής του δρόμου, είναι ιδεαλιστής, σέβεται τον άνθρωπο και τη ζωή-του, δικαιολογεί πολλά απ’ όσα κάνει αλλά απέχει από πράξεις ανθρωποκτονίας. Η Αριστερά έχει το δικαίωμα να παλεύει, ακόμα και με ορμητικό και βίαιο τρόπο; Ναι, φυσικά. Αλλά η βία είναι από όπου κι αν προέρχεται ανεπιθύμητη και καταδικαστέα και γι’ αυτό η μεροληψία στη βία μοιάζει ετεροβαρής.

          Νομίζω ότι η Γαλανάκη προτείνει μια ποιητική επανάσταση, και μάλιστα από δυο γυναίκες αδύναμες και ηλικιωμένες. Η έξοδός-τους, η ζωή-τους ως άστεγων, η ευάλωτη φύση-τους τις κάνει να αιωρούνται μέσα στη ρεαλιστική πραγματικότητα σαν ποιητικές φιγούρες. Δεν είμαι όμως καθόλου σίγουρος ότι αυτή η πρόταση μπορεί να ευοδωθεί, όχι μόνο στον υπαρκτό κόσμο αλλά και στον μυθοπλαστικό. Η ουτοπία φαίνεται αστήρικτη, ο ποιητικός λόγος πλαγιοκοπεί τον κόσμο, χωρίς σημαντικά επιτεύγματα, η επανάσταση με τέτοιους όρους μοιάζει χαμένη υπόθεση.

            Ήμουν περίεργος να δω πώς αντιμετώπισε η κριτική τη Γαλανάκη, που προφανώς είναι μεγάλο όνομα και σεβαστή μορφή των γραμμάτων-μας, αλλά, όταν ένα βιβλίο-της χωλαίνει, οφείλουν οι αρμόδιοι να της λένε την αλήθεια και να μην λειαίνουν γωνίες. Κι όντως η Γαλανάκη είναι μια κορυφαία πεζογράφος, που αξίζει να διαβάζει την αλήθεια για το έργο-της κι όχι επιτηδευμένες κολακείες. Τι είδα λοιπόν; Είδα υπερβολικό σεβασμό και μισόλογα που δεν εκθειάζαν αλλά και δεν έλεγαν ανοιχτά τη γνώμη-τους. Είδα κριτικούς που δίσταζαν να καταδικάσουν τα ουσιαστικά θέματα που εγείρει το βιβλίο, αλλά και δεν μπορούσαν να επαινέσουν, παρά μόνο μερικά παράπλευρα ζητούμενα. Νομίζω ότι με τέτοιο στρουθοκαμηλισμό δημοσιοσχετίστικης λογικής η κριτική δεν βοηθά τη λογοτεχνία.

[Θεωρώ ότι οποιαδήποτε αρνητική κριτική δεν είναι λίβελος. Μπορεί να είναι μια τίμια αποτύπωση των εντυπώσεών μου, που ενδέχεται να είναι ακόμα και λανθασμένες, αλλά είναι σίγουρα αποτέλεσμα μια έντιμης ανάγνωσης για το έργο μιας μεγάλης συγγραφέως-μας. Δανείστηκα τις εικόνες που κοσμούν την ανάρτηση από: www.onalert.gr, anitajointenzo-hauntedauthor.blogspot.com, swartzlanderenglish.wikispaces.com, indobserver.blogspot.com, amethystosbooks.blogspot.com, www.newsbomb.gr, onpoint.wbur.org και www.zougla.gr]

Πατριάρχης Φώτιος