Σελίν vs Ρεμάρκ

Διαβάζοντας τον Σελίν αυτόματα δούλευα αντιστικτικά στο μυαλό-μου (στο πρώτο μέρος βέβαια) ένα άλλο αντιπολεμικό έργο του μεσοπολέμου, το μυθιστόρημα του Ρεμάρκ που γράφτηκε τρία χρόνια νωρίτερα και γυρίστηκε ταινία το 1930.

Erich Maria Remarque

„Im Westen nichts Neues”

 1928

(„Ουδέν νεώτερον από το δυτικόν μέτωπον”, μετφ. Κ. Θρακιώτης, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος)

Louis-Ferdinand Céline

“Voyage au bout de la nuit”

1931

(“Ταξίδι στην άκρη της νύχτας”, μετφ. Σ. Ιγγλέση-Μαργέλου, εκδόσεις Εστία)

            Το έργο του Σελίν έχει θεωρηθεί από πολλούς ως ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα (φίλοι του Βιβλιοκαφέ το ανέδειξαν στην 3^η/4^η θέση μεταξύ όλων των μυθιστορημάτων) κι, παρόλο που δεν το είχα προτείνει, δεν μπορώ παρά να θέσω προς συζήτηση τι σημαντικό βρίσκουν μέσα-του. Πρόκειται για ένα παιγνιώδες κείμενο, μια παρωδία πολεμικής ανταπόκρισης, όπου ο νεαρός αφηγητής και πρωταγωνιστής ζει τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο σαν ένα κακό, στο οποίο βρέθηκε από σπόντα και προσπαθεί με κάθε τρόπο να το παρακάμψει. Στη συνέχεια, η ιστορία μεταφέρεται στην Αφρική, όπου έχει καταφύγει ο κεντρικός ήρωας.

            Ο Σελίν ακολουθώντας το παράδειγμα του κωμικού μυθιστορήματος, ιδιαίτερα προσφιλούς στη Γαλλία, πλάθει μια ατμόσφαιρα γελοιοποίησης, σάτιρας, ειρωνείας, για να καταγγείλει τον πόλεμο και την πολεμοκαπηλία, αλλά κυρίως για να προβάλλει την ατομικιστική-του ιδεολογία, που φέρνει το άτομο πάνω από έθνη και πατρίδες, ενώ η ζωή (και η καλοπέραση) ανάγεται σε ύψιστη αξία, πάνω από όλα τα άλλα.

Ο Ρεμάρκ, από την άλλη, επηρεασμένος από τη ζωή στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, γράφει μια μαρτυρία της σκληρής ζωής των στρατιωτών, πιο πολύ ρεαλιστική και ακριβή παρά συμβολική, και κατόπιν εστιάζει στη μετέπειτα δύσκολη επάνοδο στην καθημερινότητα. Η γερμανική οπτική δείχνει τη βαναυσότητα του πολέμου και την απάνθρωπη ζωή για όποιον βγει ζωντανός από μια τέτοια εμπειρία. Στον πόλεμο των χαρακωμάτων, ο αφηγητής είναι ένας έφηβος, που μόλις τελείωσε το σχολείο και ωριμάζει απότομα μέσα στο καμίνι του πολέμου, μέσα στην πείνα, τις κακουχίες, το θάνατο, την αγωνία για το αύριο αλλά και τις μικροχαρές τής καθημερινής ζωής. Είναι μια ωμή καταγγελία του πολέμου με όρους άμεσης και στυγνής αναπαράστασης των συνθηκών.

Στην ουσία έχουμε δύο αντίθετες τάσεις στο αντιπολεμικό μέτωπο. Από τη μία, ο Ρεμάρκ ακολουθεί το “ηρωικό” πρότυπο, όχι φυσικά στην πολεμοχαρή-του μορφή, αλλά σ’ αυτήν που θέλει τον άνθρωπο να μισεί τον πόλεμο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αρνείται πατρίδα και έθνος, ή φέρεται ατομικιστικά στην προσπάθειά-του να επιβιώσει. Αντίθετα, ο Σελίν ακολουθεί το αντιηρωικό πρότυπο κατά το οποίο η ζωή είναι πάνω απ’ όλα, η προσωπική καλοπέραση ει δυνατόν, ενώ έννοιες συλλογικότητας όπως πατρίδα, ομάδα, έθνος κ.ο.κ. θεωρούνται ιδεολογήματα που δεν πρέπει να παίρνουν προτεραιότητα μπροστά στο ατομικό συμφέρον.

Στο δεύτερο μέρος, όπου η Αφρική πρωταγωνιστεί, έχουμε μια μετααποικιακή αφήγηση, όπου ο Σελίν πραγματεύεται την υποτιμητική για τους μαύρους άποψή-του, αλλά και την εκκωμίκευση της αποικιοκρατίας των λευκών Γάλλων, που βλέπουν την αφρικανική ήπειρο ως πεδίο εύκολου πλουτισμού. Κατόπιν, ο πρωταγωνιστής καταφεύγει στην Αμερική, στη Νέα Υόρκη συγκεκριμένα, όπου βιώνει το «αμερικάνικο όνειρο» στην πρώιμη μεσοπολεμική-του φάση, όπου ο πλούτος, οι ωραίες γυναίκες, οι αστικές συνήθειες και η υποκρισία τον χτυπάνε στη μύτη άλλοτε σαν αποφορά κι άλλοτε σαν αιθέριο έλαιο.

Ο Σελίν χρησιμοποιεί από τη μια το καρναβαλικό στοιχείο της γελοιοποίησης των θεσμών και της έμμεσης αλλά δεικτικής σάτιρας. Η ανεστραμμένη πλευρά του κόσμου, η γελοία-του όψη, η σαπισμένη κοινωνία προβάλλονται με το ειρωνικό πρίσμα της κωμικότητας και της ειρωνείας. Σ’ αυτό συμβάλλει η αργκό γλώσσα του πρώτου μέρους, τα σεξουαλικά υπονοούμενα στα περισσότερα των ονομάτων αλλά και μια κοπρώδης απεικόνιση λ.χ. της Ν. Υόρκης σαν βόθρος όπου ο καθένας ανακουφίζεται. Παράλληλα, όμως, δεν λείπουν οι φιλοσοφικοί τόνοι, απαραίτητο συστατικό του μεσοπολέμου αν κρίνω από τον δικό-μας Καζαντζάκη και άλλους ευρωπαίους συγγραφείς. Με ένα μολύβι στο χέρι μπορείς συνεχώς να υπογραμμίζεις ατάκες και ρητά, απόψεις που εκφράζουν την ανατρεπτική ματιά του γάλλου λογοτέχνη. Σάτιρα και φιλοσοφία εναλλάξ κάνουν το έργο να διαβάζεται με ενδιαφέρον, αν και είναι λεπτομερές και στην ουσία χωρίς υπόθεση.

Πατριάρχης Φώτιος