“Ο αναγνώστης του Σαββατοκύριακου” του Δημήτρη Φύσσα

Πώς μπορεί κανείς να βρεθεί από την όχθη της αδιαφορίας για τα βιβλία στην άλλη όχθη, σ’ αυτήν της προσκόλλησης στον μαγικό κόσμο της λογοτεχνίας; Τα κίνητρα συχνά είναι αφανή κι άλλοτε κατευθυνόμενα από έναν αγαθό βιβλιολάτρη που προσελκύει στο τραπεζάκι-του τους περαστικούς. 

Macchiato:

Δημήτρης Φύσσας

“Ο αναγνώστης του Σαββατοκύριακου”

εκδόσεις Εστία

2012 

            Βιβλιοφιλικά μυθιστορήματα κυκλοφορούν πολλά στο εξωτερικό, από τον κλασικό Bradbury μέχρι το τελευταία μεταφερμένο στα ελληνικά έργο της Laurence Cossé “Το καλό μυθιστόρημα”. Στα ελληνικά δεν έχει ακόμα ανθίσει πολύ το είδος (βλέπε Μαμαλούκα, Χρυσό, Λύρη και άλλους που θέτουν το βιβλίο, τους συγγραφείς ή τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες στον πυρήνα της γραφής-τους: Βλαντής, Ρούσσος κ.ο.κ.)· ο Φύσσας μπαίνει πλησίστιος στον χώρο της αυτοαναφορικότητας και της βιβλιοφιλίας με αυτό το μυθιστόρημα που στηρίζεται σε μια πολύ καλή ιδέα.

            Η πενηντάχρονη Λόρα Μπραΐμη προσλαμβάνει τη νεαρή τριαντάχρονη Βάλια ως αναγνώστρια, γιατί η ίδια είναι τυφλή. Κάθε μέρα η Βάλια αναλαμβάνει να διαβάσει στην εργοδότρια και σε λίγο φίλη-της τα βιβλία που η τελευταία επέλεξε. Έτσι, η αναγνώστρια μυείται σε έναν καινούργιο χώρο, καταρχάς στον χώρο της ανάγνωσης και μάλιστα της μεγαλόφωνης, όπως σε καιρούς αναλφαβητισμού, και έπειτα, σταδιακά και με απόλαυση, στο πεδίο της ηδονικής σχέσης με το βιβλίο. Με αυτόν τον τρόπο, η τυφλή αλλά πνευματικά ανοιχτομάτα Λόρα καλωσορίζει -με απλότητα και χωρίς τις επιταγές της καθωσπρέπει διανόησης- την αμύητη Βάλια στα μυστήρια της ανάγνωσης και στις βαθιές απολαύσεις της λογοτεχνίας. Η ιδέα, ξαναλέω, πατάει γερά στα πρωτότυπα θεμέλιά-της.

            Όμως το μυθιστόρημα από την αρχή και στο τέλος πηγαίνει κόντρα στις προθέσεις-του.

Καταρχάς (αν και αυτό χρονικά βρίσκεται προς το τέλος του βιβλίου), ο συγγραφέας διαδηλώνει στεντορείως την απέχθειά-του για την ηχητική ανάγνωση, τη μεγαλόφωνη δηλαδή ανάγνωση που είναι ξένη, όπως πιστεύει, με τη φύση της λογοτεχνίας. Κι ενώ παραθέτει τα επιχειρήματα που συνδέουν τη λογοτεχνία με προφορικές φάσεις της ανθρωπότητας, τα αναιρεί εμμένοντας διδακτικά και καθόλου πειστικά στον γραπτό λόγο. Κι αυτό, πέρα από τη μονοφωνική-του βάση, αντιβαίνει στο θεμέλιο του βιβλίου, που στηρίζει την υπόθεση, θεμέλιο που αφορά στη μεγαλόφωνη ανάγνωση της Βάλιας στη Λόρα. Είναι σαν να λέει ο συγγραφέας ότι αυτή η αφορμή που άνοιξε τα λογοτεχνικά μάτια της Βάλιας είναι αβάσιμη και μόνο η τυφλή Λόρα ωφελήθηκε απ’ αυτήν.

Ταυτόχρονα (και πιο σημαντικό από το προηγούμενο) έρχεται ο αφόρητος διδακτισμός του έργου. Ενώ η Λόρα δεν πιέζει σε τίποτα, αλλά ωθεί με το παράδειγμά-της τη Βάλια στη φιλαναγνωσία, ο ίδιος ο Φύσσας ξεπέφτει στον διδακτισμό, αφού μέσα στο πεζογράφημα ενθέτει μικρά δοκιμιακά κομμάτια, όπου διακηρύσσει π.χ. τα αίτια της εκπαιδευτικής αποτυχίας στην παρακίνηση των παιδιών σε ουσιαστική επαφή με τη λογοτεχνία, την απέχθειά του για τα μπεστ-σέλερ και τις αμφιβολίες-του για τα εργαστήρια δημιουργικής ανάγνωσης και συγγραφής, την αξία της σιωπηρής ανάγνωσης… (μια φορά δάσκαλος, παντού δάσκαλος!).

Και ξέρετε γιατί; Επειδή επέλεξε να μιλάει πολύ ο συγγραφέας-αφηγητής και όχι τα πρόσωπα, επέλεξε να δώσει μια πανοραμική θέση ισχύος στον παντογνώστη (;) συγγραφέα που κηρύσσει τις απόψεις-του, χωρίς αυτές να απορρέουν από την ίδια την πλοκή και τις οπτικές γωνίες των χαρακτήρων. Αυτό το μεταμοντέρνο εύρημα, ήδη συχνό στο μυθιστορηματικό είδος, θα μπορούσε να λειτουργήσει πιο γόνιμα, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος-του γίνεται κήρυγμα και προπαγάνδα. Δεν σχολιάζω ότι ενίοτε είναι απόλυτος (όχι ο εκάστοτε χαρακτήρας, αλλά ο αφηγητής), όταν κηρύσσει λ.χ. ότι ο Τίτος Πατρίκιος είναι ο μεγαλύτερος ζων ποιητής-μας ή ότι το “Τέλος της μικρής-μας πόλης” του Δημήτρη Χατζή είναι η καλύτερη συλλογή ελληνικών διηγημάτων (το “ίσως” δεν σώζει την κατάσταση). Κι ο διδακτισμός, παρότι απευκταίος, τονίζεται ακόμα περισσότερο με το ύφος που υιοθέτησε σε μερικά από αυτά τα χωρία (κυρίως στην αρχή), ύφος ψιλοειρωνικό, αφ’ υψηλού χιουμοριστικό, λίγο πετυχημένα-λίγο αποτυχημένα σαρκαστικό.  

            Αυτό το βασικό ακρογωνιαίο μειονέκτημα σκεπάζει λίγο πολύ την ιδέα της κατάκτησης του αναγνώστη μέσα από την ίδια τη δύναμη της ανάγνωσης και των συγκινήσεων – προβληματισμών που η λογοτεχνία προκαλεί. Η διακειμενικότητα του μυθιστορήματος, το οποίο αγγίζει μεγάλους κλασικούς πεζογράφους, όπως τον Καμύ, τον Σάμπατο ή τον Ροΐδη, και ποιητές όπως τον Καρυωτάκη και τον Καβάφη, πιστεύει στην αξία του αποσπάσματος, αν και οι διάλογοι που ακολουθούν τις αναγνώσεις είναι πιο ουσιαστικοί (και θα μπορούσαν να είναι περισσότερο).

            Στο τέλος, η αντίθεση πνευματικής φιλαναγνωσίας και σωματικής σεξουαλικότητας θα μπορούσε να θέσει πολλά, βαθύτερα ερωτήματα. Εν τέλει, η αντίστιξη της καθημερινής αναγνώστριας (της Βάλιας) με τον αναγνώστη του Σαββατοκύριακου (τον ζιγκολό Σωκράτη) οδηγεί σε μια αντίθεση σιωπηλής και ηχηρής ανάγνωσης. Ο Φύσσας είχε εξ αρχής σχέδια που δεν μπόρεσαν να χωρέσουν με αληθοφάνεια τα μικρά και τα μεγάλα επιμέρους σημεία στο ίδιο πλαίσιο, αλλά αντιθέτως τα εξώθησε σε εξεζητημένες (αρέσει αυτή η λέξη στον συγγραφέα) εξελίξεις. Δίνει βέβαια ένα έξυπνο και συγκινητικό τέλος στο βιβλίο-του, αλλά έχει ήδη φορτώσει τη γραμμή δράσης με τόσα παρακλάδια που ο βασικός κορμός του έργου έχει ήδη αλλοιωθεί ανεπανόρθωτα.

Πατριάρχης Φώτιος