“Η συμφωνία των ονείρων” του Νίκου Θέμελη

Ο Θέμελης είναι συνυφασμένος με την αναβίωση του ιστορικού μυθιστορήματος, όχι σε ατραπούς πρωτοποριακής γραφής αλλά στο ρεαλιστικό μονοπάτι που δεν προδίδει αλλά και δεν εξάπτει, που αποδίδει την ατμόσφαιρα αλλά δεν βάζει τη βελόνα στην ύφανση του είδους για να το ξαναπλέξει εκ βάθρων.

Ελληνικός διπλός:

Νίκος Θέμελης

“Η συμφωνία των ονείρων”

εκδόσεις Μεταίχμιο

2010

            Έχω ξαναγράψει ότι ο Θέμελης είναι στα νερά-του, όταν γράφει ιστορικά μυθιστορήματα, έργα όπου επιδιώκεται η αποτύπωση μιας παλαιότερης εποχής, έργα όπου το ύφος της γραφής μπορεί να αποδώσει και το κλίμα της περιόδου, έργα όπου η λεπτομέρεια της καθημερινότητας μπορεί να αναδειχθεί με πιστότητα και ποιότητα ή ευστοχία.

            Και σ’ αυτό το μυθιστόρημα η επιβεβαίωση της εκτίμησής-μου, τουλάχιστον στα μάτια-μου, είναι σαφής, όσο η ιστορία θέτει την κορνίζα στην υπόθεση. Το βιβλίο αφορά την περίοδο από τον Εμφύλιο πόλεμο ως τη δεκαετία του ’90 παρακολουθώντας μια ελληνική οικογένεια των Ιωαννίνων, μεγαλοαστική κατά τα φαινόμενα, με μεσοαστικές ωστόσο νοοτροπίες. Καταρχάς, η μητριάρχις της οικογένειας η Μαριάνθη, που καθορίζει τις εξελίξεις με τον πλούτο-της, το όνομά-της και την πυγμή-της, αλλά και τα όνειρα που προφητεύουν ό,τι μέλλει να συμβεί. Κατόπιν τα παιδιά-της, από τον καθωσπρέπει οικογενειάρχη Άγη, που θα εξελιχθεί σε δυνητικό αιμομίκτη και γυναικά, ως τον Στέλιο, που θα αποτελέσει την ντροπή της οικογένειας φεύγοντας με τους «συμμορίτες» στο βουνό. Δίπλα σ’ αυτούς οι κόρες-της, που δεν λειτουργούν πάντα σαν άψογοι εκπρόσωποι της τάξης-τους, και τα εγγόνια-της με τη φυγόκεντρη πορεία-τους. Μορφή που κρατά ένα επίπεδο είναι ο παπα-Μιχάλης, που μπήκε γαμπρός στην οικογένεια και έχει ως άξονα-του την δικαιοσύνη και την τιμή, τη χριστιανική αλήθεια και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

            Αυτό που απορρέει από την πορεία αυτής της οικογένειας, από τις μικρές και μεγάλες εκτροπές-της, από τα παραστρατήματα των μελών-της, άλλα από τα οποία δείχνουν έξοδο από τη στασιμότητα των «πρέπει» και άλλα δείχνουν υπόγεια ρεύματα που υπονομεύουν τη βιτρίνα της ύπαρξής-της και τον καθωσπρεπισμό της προς τα έξω παρουσίας-της, είναι η διαφορά ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι. Ο συντηρητισμός της Ελλάδας στις δεκαετίες του ’50, του ’60 και μετά δεν είναι μια υγιής πίστη στην τιμή και στις ανθρώπινες αξίες, αλλά μάλλον μια διπλή πραγματικότητα, που αφενός φαίνεται έντιμη και αξιοπρεπής κι αφετέρου είναι άτιμη, συμφεροντολογική και εν μέρει ατομικιστική. Ευτυχώς, όμως ο συγγραφέας δεν γράφει μανιχαϊστικά, αλλά απλώνει την προσωπογραφία-του σε πολλές ενδιάμεσες περιπτώσεις, σε καλές και κακές στιγμές των πρωταγωνιστών, σε μια σειρά από πράξεις που δείχνουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα του καλού και του κακού.

            Το ύφος του Θέμελη, όπως προείπα, επανέρχεται στα πρώτα-του έργα (π.χ. Η Αναζήτηση), η ιστορία ακούγεται διακριτικά μέσα στον ατομικό βίο και συμπορεύεται μαζί-του, η ατμόσφαιρα μυεί τον αναγνώστη στα ταραγμένα εκείνα χρόνια. Παραδόξως, κι αυτό δεν αποβαίνει μείον, ο ρυθμός είναι σχετικά γρήγορος, αφού σε 300 σελίδες περιτρέχει τέσσερις δεκαετίες, χωρίς να βιαστεί αλλά και χωρίς να καθυστερήσει. Η έλλειψη αναμονής για την “τελείωση” της ιστορίας ίσως κάνει τον αναγνώστη να χάσει την υπομονή-του.

            Κι εκεί που όλα αυτά έχουν πάρει τη δική-τους μορφή και έχουμε ξανασυναντήσει τον γνωστό Θέμελη της τριλογίας-του, αυτός κάνει το μοιραίο;/τυχαίο;/προγραμματισμένο; λάθος να οδηγήσει τα πράγματα στο σήμερα και να επιδιώξει να βγάλει ιδεολογικά μηνύματα από την ιστορία-του. Πού είναι το σφάλμα; Πρώτον η αφήγηση για το σήμερα χωλαίνει σε πιστότητα και σε απόδοση της ατμόσφαιρας, στοιχείο που το είδαμε και σε άλλα μυθιστορήματα του πεζογράφου. Δεύτερον και σημαντικότερο, ο συγγραφέας τοποθετεί ως βασική αντίδραση του σημερινού ανθρώπου (και μάλιστα ως κορωνίδα της χριστιανικής βίωσης ενός κατά τ’ άλλα σοβαρού και μετρημένου ιερέα, του παπα-Μιχάλη) τη Δικαιοσύνη, δηλαδή την εκδίκηση, λες και έχουμε μείνει στην Παλαιά Διαθήκη και δεν περάσαμε χριστιανικά και ηθικά στην Καινή. Το πρόβλημα των ναρκωτικών αναφύεται από το πουθενά και η εκδίκηση προβάλλεται ως η βασική λύση για να ξεκαθαρίσει το τοπίο. Αυτό που ενοχλεί δεν είναι αυτή καθεαυτή η εκδικητική στάση του ιερέα, αλλά η ρηχή ιδεολογική βάση, η άστοχη ξεδίπλωση του τελευταίου κεφαλαίου, η ασύνδετη επικαιροποίηση ηθικών εγκλημάτων του χθες (Εμφύλιος, αιμομιξία κ.λπ.) με την εκδίκηση σημερινών μεγαλοεγκληματιών.

            Με όλα αυτά φαίνεται ότι, ενώ θα μπορούσαμε να διαβάσουμε όχι ένα σπουδαίο έργο, αλλά τουλάχιστον μια καλή μεταφορά του μετεμφυλιακού κλίματος της Ελλάδας, είδαμε μια άνιση ιδεολογικά ιστορία. Τη διάβασα συμβατικά, αναγνώρισα τον καλό τεχνίτη Θέμελη, αλλά δεν βρήκα τον παλμό που θα με έκανε να σηκώσω πιο ψηλά τον συγγραφέα και τις προσπάθειές-του. Κι αν τουλάχιστον μια κλασική ιστορία εποχής θα είχε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, ιστορικό και ατμοσφαιρικό, για να σταθεί, η ατυχής κατάληξή-της σε μια κοινωνική κάθαρση ξεπέφτει στο ρηχό πρόσωπο ενός ασύνδετου και από τα μαλλιά τραβηγμένου τέλους. Τουλάχιστον, είναι ένα ευπώλητο, αν δει κανείς τις εφημερίδες, που δεν χωλαίνει αφηγηματικά και δεν εκπίπτει σε υφολογικές φτήνιες.

Ωραίο φωτογραφικό υλικό για τα Ιωάννινα της δεκαετίας του '50 και του '60 βρήκα στο photoioannina.blogspot.com.

Πατριάρχης Φώτιος