Wednesday, June 01, 2011

ΤΟ ΛΑΘΟΣ του Αντώνη Σαμαράκη

Μέσα στη δεκαετία του ’60 ξεπήδησαν στην ελληνική μυθιστοριογραφία έργα πρωτοποριακά, μοντερνιστικά, ανανεωτικά που “ξαναέγραψαν” την ελληνική λογοτεχνία με μια φρέσκια ματιά και που αποτέλεσαν τηρουμένων των αναλογιών μικρές επαναστάσεις.

Τιραμισού:
Αντώνης Σαμαράκης
“Το λάθος”
1965
(τώρα από τις εκδόσεις Καστανιώτη)

            Ο Σαμαράκης έκανε μεγάλο κακό στον εαυτό-του, που προέβαλε το δημόσιο και όχι το συγγραφικό εγώ-του, που αναμίχθηκε με τα κοινά για να προβάλει το ατομικό μέσα στο κοινωνικό, που με λίγα λόγια κυνήγησε τις δημόσιες σχέσεις, με αποτέλεσμα πολλοί να τον ξέρουν (ή να τον έχουν συνδυάσει) λ.χ. με τη Βουλή των Εφήβων και όχι με την πέννα-του.
            “Το λάθος” είναι ένα πολιτικό –πρώτα απ’ όλα- μυθιστόρημα, που συνδυάζει το ατομικό-ψυχολογικό με το αστυνομικό: δύο όργανα του κράτους συλλαμβάνουν έναν ύποπτο και τον μεταφέρουν με διακριτικότητα αλλά και μυστικότητα προς τον τόπο προορισμού, στον οποίο έχουν διαταγές να τον οδηγήσουν. Όταν στο τέλος ο κρατούμενος επιχειρεί να αποδράσει, η αντίδραση των δεσμοφυλάκων δεν είναι η σκληροπυρηνική που περιμέναμε…
            Η αστυνομική πλοκή έγκειται στη σύλληψη και στη διερεύνηση της όποιας ενοχής του κρατουμένου, με το σασπένς να έχει ένα μικρό αλλά σημαντικό ρόλο: η αμφιβολία για το αν ο συλληφθείς είναι ή όχι ένοχος εντείνει την (υπαρξιακή) αγωνία. Το ψυχολογικό υπόβαθρο είναι σαφώς ισχυρότερο, καθώς η σχέση δεσμοφύλακα και δεσμώτη δοκιμάζεται στη μεταξύ-τους επαφή, με αποτέλεσμα να ανατρέπονται οι αυστηρές δομές και να αλλάζουν οι ρόλοι. Αυτό το παιχνίδι θυμίζει το διήγημα τού ίδιου συγγραφέα, το «Ποτάμι», όπου το να σκοτώσει κανείς είναι λιγότερο προτιμητέο από το να σκοτωθεί. Όλα τα παραπάνω συντείνουν στην πολιτική διάσταση του μυθιστορήματος, καθώς η σχέση εξουσίας και πολιτών, η απειλή ενάντια στο καθεστώς, η καφκική ενοχή και η αποκάλυψή-της έχουν πρώτιστα πολιτική βάση και ωθούν στον προβληματισμό γύρω από την αθωότητα και των δυο πλευρών.
            Αυτό ωστόσο που μου έμεινε περισσότερο όταν το είχα πρωτοδιαβάσει στα νιάτα-μου είναι η εναλλαγή οπτικής γωνίας. Με μια καλειδοσκοπική αφήγηση μιλάει πότε ο ύποπτος, πότε ο ένας και πότε ο άλλος δεσμοφύλακας. Έτσι, ο αναγνώστης παρακολουθεί περιμετρικά και πολυεστιακά το ίδιο γεγονός, μέσα όμως από το πρίσμα των σκέψεων και των συναισθημάτων διαφορετικών προσώπων. Κι είναι πολύ δυναμικό να ανακαλύπτεις πόσο διαφέρουν οι εκτιμήσεις και οι ψυχολογικές ενοράσεις τού καθενός, πώς φαίνεται στα μάτια τρίτων και πώς είναι στην πραγματικότητα, πόσο το πρόσωπο εναλλάσσεται με το προσωπείο.
            Η μοντερνιστική καινοτομία δένει αγαστά με το μήνυμα και δεν αποβαίνει κούφος νεωτερισμός. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πολυπρισματική πραγματικότητα, η οποία βιώνεται αλλιώς από κάθε άνθρωπο. Ο απλός αφηγητής, με όλα τα όπλα της αφήγησης, όπως είναι ο εσωτερικός μονόλογος, δεν αρκεί. Οι τρεις οπτικές γωνίες και η διαφορετική-τους θέαση, αλλά και η εξέλιξη τού ενός χαρακτήρα μέσα από την εσωτερική επαναρρύθμιση δείχνει πώς η λογοτεχνία μπορεί να έλθει πιο κοντά στη ζωή, να την ξεκλειδώσει και να ξαναδιαβάσει το σενάριό-της.
            Η σχέση πολίτη και κράτους είναι επίκαιρη και σήμερα, ασχέτως αν έχουμε τυπικά δημοκρατία. Γι’ αυτό το «Λάθος» δείχνει τρόπο σκέψης που ταιριάζει και στη σημερινή εποχή της κρίσης πρώτιστα των θεσμών και έπειτα της οικονομίας. Όσο το κράτος βλέπει τον πολίτη ως ύποπτο, τότε η δημοκρατία είναι “χαλκός ηχών και κύμβαλον αλαλάζον”.
Η φωτογραφία κορυφής είναι από τη σειρά Prison Break.
Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος

11 comments:

Snowball said...

Το "Λάθος" είναι ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία και το είχα παρουσιάσει κι εγώ παλαιότερα...

Καλό μήνα.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Snowball,
κι εγώ το αγαπώ και το πιστεύω. Είναι αυτός ο ανθρωπισμός που ίσως φαίνεται ρομαντικός, αλλά στην ουσία μπορεί να ξαναδιαβάσει την πολιτική με όρους υπαρξιακούς.
Πατριάρχης Φώτιος

anagnostria said...

Τι μου θύμισες, αγαπητέ Πατριάρχη! Χρόνια πριν ο Σαμαράκης ήταν ο αγαπημένος συγγραφέας πολλών μαθητών μου, αρκετοί από τους οποίους είχαν επηρεαστεί από το γράψιμό του. Για μερικά χρόνια "Το λάθος" ήταν υποχρεωτικό λογοτεχνικό βιβλίο για τη Γ΄ Λυκείου και εξεταζόταν στις τελικές εξετάσεις. Ο Σαμαράκης είχε ιδιαίτερους δεσμούς με την Κύπρο, την οποία επισκέφθηκε αρκετές φορές.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αναγνώστρια,
το κείμενο είναι πλέον στα αζήτητα, ο Σαμαράκης περνάει σταδιακά στους "γραφικούς", αφελείς, αιθεροβάμονες μεταπολεμικούς συγγραφείς με τους οποίους δεν ασχολείται πλέον κανείς...
Κι ενώ σκεφτόμουν και έγραφα αυτά, είπα να κοιτάξω τη λίστα με την ψηφοφορία για τα καλύτερα ελληνικά, όπου με έκπληξη διαπίστωσα το λάθος μου: το σαμαρακικό "Λάθος" είναι 10ο (ΔΕΚΑΤΟ) με 49 πόντους, τους οποίους έλαβε από 5 φίλους.
Παρήγορο τουλάχιστον...
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Σε ένα εργο απ οπου απουσιάζουν τελείως οι γυναίκες, η αναγνώστρια βρισκει ενδιαφέρον: ο άντρας εκπροσωπεί τον ά ν θ ρ ω π ο. Θα συμβαίνει άραγε το αντίστροφο σε ένα έργο από όπου απουσιάζουν τελείως οι άντρες;
Εκπροσωπεί η γυναίκα τον ά ν θ ρ ω π ο;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
έχω την εντύπωση, στη μεταφεμινιστική κοινωνία που ζούμε, στην οποία βεβαίως υπάρχουν ακόμα κατάλοιπα ανδροκρατικής νοοτροπίας, ότι οι άνδρες βλέπουν παντού τον άνθρωπο (είτε στον άνδρα είτε στη γυναίκα), ενώ οι γυναίκες κάνουν τέτοιες διαφοροποιήσεις.
Θα μου πεις ότι ο αδικημένος, αυτός που διεκδικεί, βλέπει έτσι για να κερδίσει την ίση αντιμετώπιση...
Πιστεύω ωστόσο ότι η γυναίκα σήμερα είναι πολύ πιο διεκδικητική, άλλοτε δίκαια κι άλλοτε ανταγωνιστικά εκεί που δεν συντρέχει λόγος.
Δημιουργεί όμως το "Λάθος" τέτοιες σκέψεις;... Οδηγεί την ανάγνωση σε τέτοια μονοπάτια; ή εμείς βλέπουμε παντού θέματα που δεν υπάρχουν;
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

Εχω την εικόνα (ισως λάθος) πως ούτε οι άντρες ουτε οι γυναίκες κάνουν τις ΛΟΓΙΚΕΣ διαφοροποιήσεις: όταν διαβ΄ζουν ενα βιβλίο του οποίου τα προσωπα ειναι μόνο άντρες, σπάνια το προσέχουν. Ενω, κατ εμε, ΘΑ ΕΠΡΕΠΕ να το προσέχουν, γιατι ειναι, λογικά, κατι αξιοπαρατήρητο. Μπορεί βεβαίως ο άντρας και μόνο να εκπροσωπήσει τον άνθρωπο, όπως και η γυναίκα, λλα΄δεν συμβάινει εξ ίσου. Ναι, ο Σαμαράκης γενικά, με οδηγει σε αυτη τη σκέψη: δεν πολυέχει γυναικες, γιατι τα βιβλία του δεν εχουν σεξ (πραγματικό ή εξιδανικευμένο, δηλ. ¨ερωτα") και η γυναικα στην ελληνική λογοτεχνία, ακομα και στη νεα γενιά, μονο γι αυτο χρειάζεται. Αλλιώς, γιατι να βάλεις γυναίκα ως ήρωα; βάζεις το πιο καθιερωμένο, άντρα και τελειώνεις!
Συχνά βεβαια οι γυναικες συγγραφεις βαζουν γυναικες και οι άντρες αντρες, λογω του οτι νομίζουν πως ταυτίζονται. Αλλη μία παγίδα: από πού κι ως πού ταυτίζομαι με την κοσμοθεωρία κάποιου λόγω φύλου;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Βρήκαμε λοιπόν έναν κόσμο χωρίς γυναίκες, έναν σαμαρακικό κόσμο όπου η τιμή και η αξιοπρέπεια ενσαρκώνονται μόνο από άνδρες.
Δεν πιστεύει ο Σαμαράκης στον πολιτικό ρόλο της γυναίκας, δεν μπορούσε να μπει πειστικά στο γυναικείο πετσί, ήταν μισογύνης;
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

δεν ξερω τι ητaν ουτε με νοιαζει βεβaια να υποθεσω. Κai δen εχω διαβάσεi πολυ Sαμαράκη. ΑΠό το λίγο, εχω αυτη την εικόνα. Για το εργο του. (Χωρις αυτο να σημαινει οτι δεν το βρισκω ωρaiο και χρησιμο, ιδιως για σχολικη χρηση) Δεν με νοιαζει καθολου τι ηταν και γιατι συμβαινει αυτο, αν συμβαινει. Απλως το παρατηρησα. Αλλωστε στα παλιοτερα χρονια συνεβαινε συχνα: βιβλια με κρατουμενους και δεσμοφυλακες, φυλακισμένους και εξοριστους, χωροφυλακες κι ανταρτες, μονο διακοσμητικές τις εχουν τις γυναικες. It's a man's world!

Αναστασια said...

εγω ειμαι απο τη Ρωσία, μαθαίνω τα ελληνικά. Διάβασα το "Λαθος" στα ρωσικά και μου άρεσε πολύ. Τώρα θέλω να το διαβαζω στα ελληνικά. Μπορείτε να μου πείτε πού μπορώ να βρω αυτό το βιβλίο; ευχαριστώ εκ των προτέρων

Πάπισσα Ιωάννα said...

Αναστασία,
καλή δύναμη στην προσπάθειά-σου να μάθεις ελληνικά
και μπράβο-σου που διαβάζεις και τη λογοτεχνία-μας.
Το "Λάθος" μπορείς να το βρεις σε οποιοδήποτε -φαντάζομαι- βιβλιοπωλείο, γιατί είναι γνωστό έργο.
Πατριάρχης Φώτιος