ΤΟ ΛΑΘΟΣ του Αντώνη Σαμαράκη

Μέσα στη δεκαετία του ’60 ξεπήδησαν στην ελληνική μυθιστοριογραφία έργα πρωτοποριακά, μοντερνιστικά, ανανεωτικά που “ξαναέγραψαν” την ελληνική λογοτεχνία με μια φρέσκια ματιά και που αποτέλεσαν τηρουμένων των αναλογιών μικρές επαναστάσεις.

Τιραμισού:

Αντώνης Σαμαράκης

“Το λάθος”

1965

(τώρα από τις εκδόσεις Καστανιώτη)

            Ο Σαμαράκης έκανε μεγάλο κακό στον εαυτό-του, που προέβαλε το δημόσιο και όχι το συγγραφικό εγώ-του, που αναμίχθηκε με τα κοινά για να προβάλει το ατομικό μέσα στο κοινωνικό, που με λίγα λόγια κυνήγησε τις δημόσιες σχέσεις, με αποτέλεσμα πολλοί να τον ξέρουν (ή να τον έχουν συνδυάσει) λ.χ. με τη Βουλή των Εφήβων και όχι με την πέννα-του.

            “Το λάθος” είναι ένα πολιτικό –πρώτα απ’ όλα- μυθιστόρημα, που συνδυάζει το ατομικό-ψυχολογικό με το αστυνομικό: δύο όργανα του κράτους συλλαμβάνουν έναν ύποπτο και τον μεταφέρουν με διακριτικότητα αλλά και μυστικότητα προς τον τόπο προορισμού, στον οποίο έχουν διαταγές να τον οδηγήσουν. Όταν στο τέλος ο κρατούμενος επιχειρεί να αποδράσει, η αντίδραση των δεσμοφυλάκων δεν είναι η σκληροπυρηνική που περιμέναμε…

            Η αστυνομική πλοκή έγκειται στη σύλληψη και στη διερεύνηση της όποιας ενοχής του κρατουμένου, με το σασπένς να έχει ένα μικρό αλλά σημαντικό ρόλο: η αμφιβολία για το αν ο συλληφθείς είναι ή όχι ένοχος εντείνει την (υπαρξιακή) αγωνία. Το ψυχολογικό υπόβαθρο είναι σαφώς ισχυρότερο, καθώς η σχέση δεσμοφύλακα και δεσμώτη δοκιμάζεται στη μεταξύ-τους επαφή, με αποτέλεσμα να ανατρέπονται οι αυστηρές δομές και να αλλάζουν οι ρόλοι. Αυτό το παιχνίδι θυμίζει το διήγημα τού ίδιου συγγραφέα, το «Ποτάμι», όπου το να σκοτώσει κανείς είναι λιγότερο προτιμητέο από το να σκοτωθεί. Όλα τα παραπάνω συντείνουν στην πολιτική διάσταση του μυθιστορήματος, καθώς η σχέση εξουσίας και πολιτών, η απειλή ενάντια στο καθεστώς, η καφκική ενοχή και η αποκάλυψή-της έχουν πρώτιστα πολιτική βάση και ωθούν στον προβληματισμό γύρω από την αθωότητα και των δυο πλευρών.

            Αυτό ωστόσο που μου έμεινε περισσότερο όταν το είχα πρωτοδιαβάσει στα νιάτα-μου είναι η εναλλαγή οπτικής γωνίας. Με μια καλειδοσκοπική αφήγηση μιλάει πότε ο ύποπτος, πότε ο ένας και πότε ο άλλος δεσμοφύλακας. Έτσι, ο αναγνώστης παρακολουθεί περιμετρικά και πολυεστιακά το ίδιο γεγονός, μέσα όμως από το πρίσμα των σκέψεων και των συναισθημάτων διαφορετικών προσώπων. Κι είναι πολύ δυναμικό να ανακαλύπτεις πόσο διαφέρουν οι εκτιμήσεις και οι ψυχολογικές ενοράσεις τού καθενός, πώς φαίνεται στα μάτια τρίτων και πώς είναι στην πραγματικότητα, πόσο το πρόσωπο εναλλάσσεται με το προσωπείο.

            Η μοντερνιστική καινοτομία δένει αγαστά με το μήνυμα και δεν αποβαίνει κούφος νεωτερισμός. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την πολυπρισματική πραγματικότητα, η οποία βιώνεται αλλιώς από κάθε άνθρωπο. Ο απλός αφηγητής, με όλα τα όπλα της αφήγησης, όπως είναι ο εσωτερικός μονόλογος, δεν αρκεί. Οι τρεις οπτικές γωνίες και η διαφορετική-τους θέαση, αλλά και η εξέλιξη τού ενός χαρακτήρα μέσα από την εσωτερική επαναρρύθμιση δείχνει πώς η λογοτεχνία μπορεί να έλθει πιο κοντά στη ζωή, να την ξεκλειδώσει και να ξαναδιαβάσει το σενάριό-της.

            Η σχέση πολίτη και κράτους είναι επίκαιρη και σήμερα, ασχέτως αν έχουμε τυπικά δημοκρατία. Γι’ αυτό το «Λάθος» δείχνει τρόπο σκέψης που ταιριάζει και στη σημερινή εποχή της κρίσης πρώτιστα των θεσμών και έπειτα της οικονομίας. Όσο το κράτος βλέπει τον πολίτη ως ύποπτο, τότε η δημοκρατία είναι “χαλκός ηχών και κύμβαλον αλαλάζον”.

Η φωτογραφία κορυφής είναι από τη σειρά Prison Break.

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος