Αστυνομικό μυθιστόρημα: Τι άλλο μπορεί να δώσει;

Μέσα στον περασμένο Μάρτιο αφιέρωσα μερικές αναρτήσεις στην αστυνομική λογοτεχνία, στην ανθρωπογεωγραφία-της, στην πανσπερμία τάσεων και σύγχρονων εκδοχών αυτού του είδους που ξεκίνησε τον 19^ο αιώνα, συνέχισε στον 20^ό και καλπάζει πλησίστιο τον 21^ο αιώνα.

Ο δημοσιογράφος του Βήματος Γιάννης Μπασκόζος («Πίσω από τη βιτρίνα», 22.5.2011) θίγει το ζήτημα του αστυνομικού μυθιστορήματος με απόψεις που κατά καιρούς έχω εκφράσει κι εγώ. Επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι ένα τέτοιο έργο δεν πρέπει να αρκείται στην έξυπνη πλοκή, γιατί εύκολα ξεχνιέται μόλις κανείς το κλείσει και εύκολα παραλληλίζεται με την ροζ λογοτεχνία, αφού κι εκεί η πρόσκαιρη απόλαυση υπερτερεί της αισθητικής αξίας.

Έχει πλέον το αστυνομικό μυθιστόρημα να δώσει νέα νάματα ή έχει εν πολλοίς αυτοεγκλωβιστεί; Η ανανέωσή-του είναι μια ουσιαστική και σε μάκρος ακμή-του ή μια προσπάθεια να επιβιώσει επεκτεινόμενο και αυτοαναλυόμενο; Τι άλλο εν τέλει έχει να δώσει στον κορεσμένο αναγνώστη, ειδικά σ’ αυτόν που έχει καταβροχθίσει Κρίστι, Ντόιλ, Σιμενόν, Μανκέλ, Καμιλέρι, Ελρόι κ.ο.κ. και πλέον νιώθει να έχουν εξαντληθεί οι τρόποι εκτέλεσης, οι τρόποι σύλληψης και κυρίως οι τρόποι γραφής;

Θα εξηγήσω τον προβληματισμό-μου πηγαίνοντας φυγόκεντρα, από τον πυρήνα προς τα έξω σε τρεις επάλληλους κύκλους:

Α. Η αστυνομική δράση έχει να κάνει με μια καλογραμμένη υπόθεση, που ξεκινά από την ανακάλυψη του εγκλήματος και πηγαίνει ερευνητικά στην ανασύσταση των συνθηκών-του και στην τελική ανακάλυψη του δράστη. Αυτό το είδος που λέγεται συχνά γρίφος ή αίνιγμα προϋποθέτει ένα πολύ προσεκτικό ξεδίπλωμα των ενδείξεων και μια καλοσκηνοθετημένη πορεία του αστυνόμου-ντετέκτιβ προς τη σωστή τοποθέτησή-τους και την αληθοφανή περαίωση των στοιχείων.

Β. Τα τελευταία χρόνια το αστυνομικό μυθιστόρημα έχει αντικαταστήσει το παλιό κοινωνικό, καθώς είναι ο καλύτερος φορέας της κοινωνικής παθογένειας εξαιτίας της οποίας προκύπτουν τα ποικίλα εγκλήματα. Έτσι, ο άξονας της αγωνίας και του μυστηρίου είναι η βιτρίνα πίσω από την οποία κατακρίνονται ηγεσίες, στιγματίζονται τα ΜΜΕ, καταγγέλλεται η αστυνομία, αποκαλύπτονται σκάνδαλα, δημοσιοποιούνται εγχώριες και διεθνείς παρανομίες· και όλα αυτά ως απότοκος άλλων βαθύτερων φαινομένων που ταλανίζουν την εκάστοτε κοινωνία. Ο αναγνώστης δεν επιδιώκει πλέον μόνο την ανακάλυψη του τέλους, αλλά προβληματίζεται εν θερμώ για όσα μεμπτά υπάρχουν πίσω από το έγκλημα, για όσους ηθικούς αυτουργούς είναι εξίσου ένοχοι με τους φυσικούς αυτουργούς.

Γ. Ο δεύτερος κύκλος είναι στις μέρες-μας στα πάνω-του. Τα καλά αστυνομικά συνδυάζουν κοινωνικοπολιτική κριτική με σασπένς, ενώ τα κλασικά μονόχορδα κείμενα του είδους έχουν εκλείψει ή μένουν σε ρηχά νερά. Αυτό όμως πλέον αρχίζει να κορεννύεται και ήδη τα σημάδια κόπωσης μπορεί κανείς να πει ότι είναι ορατά. Το αστυνομικό μυθιστόρημα πρέπει να ανοιχτεί σε νέα χωράφια, να ξεπεράσει τους δύο προηγούμενους κύκλους και να ανοιχτεί στο πέλαγος των πρωτοποριακών πειραματισμών, χωρίς να χάσει τον πάγιο άξονα έγκλημα-διαλεύκανση. Ψυχολογικές εμβαθύνσεις, αφηγηματικές τεχνικές, πολιτικές προεκτάσεις, γλωσσική σαγήνη, διάθεση αυτογνωσίας, αυτοαναφορικές εκδοχές…; Δεν ξέρω κι εγώ τι μπορεί να περιμένει κανείς, αλλά νιώθω πάλι πως δύσκολα πια ένα αστυνομικό με συγκινεί και με εκπλήσσει, δύσκολα με αιφνιδιάζει και με ικανοποιεί αισθητικά, δύσκολα ένας συγγραφέας αστυνομικής πεζογραφίας μπορεί να κερδίσει ένα βραβείο που να επικυρώσει τη λογοτεχνική αξία του έργου-του.

Ίσως η λογοτεχνικότητα πάντα αναζητείται πίσω από κάθε ευφυές τέχνασμα και καλοσκηνοθετημένη εξιχνίαση. Άρα, πρέπει οι συγγραφείς να την ξαναβρούν και να μας τη δώσουν.

Περιμένω…

Ο θάνατος μεγαλώνει … Αφού πεθαίνουμε από θάνατο φυσικό η μέτρηση των ημερών μας ανήκει στους νεκρούς με τ' ανύποπτα συναισθήματα. Είναι στο χέρι των νεκρών κάθε απόφαση κάθε προμελέτη πηγάζει από το μίσος τους κι ενσωματώνεται στην ανάμνηση της κάθε μέρας. … (Γιάννης Βαρβέρης 1955-2011)

Πατριάρχης Φώτιος