Αντρέι Πλατόνοφ, “Ευτυχισμένη Μόσχα”

Το σοσιαλιστικό όραμα και οι πρώτες αντιδράσεις, που θάφτηκαν στη σιωπή. Είναι η ΕΣΣΔ και το προλεταριακό της σχέδιο ουτοπία ή αφέλεια, ενθουσιασμός ή μεγάλα λόγια, όνειρο ή εφιάλτης;

  

Андре́й Плато́нов “Счастливая москва” 1930 γράφτηκε, 1991 δημοσιεύτηκε Αντρέι Πλατόνοφ “Ευτυχισμένη Μόσχα” μετ. Ε. Μπακοπούλου εκδόσεις Καστανιώτη, 2019

  

Η τεράστια σε έκταση και σε ποιότητα ρωσική λογοτεχνία είναι ένας μεγάλος θύλακας αναγνωσμάτων, συγγραφέων κι εμπειριών. Από τον 19o αιώνα και τους κλασικούς Ρώσους πεζογράφους (Ντοστογιέφσκι, Γκογκόλ, Πούσκιν, Τουργκένιεφ, Τσέχοφ, Τολστόι, Γκάρσιν κ.ο.κ.) περάσαμε στον μοντερνισμό του 20ού με τους Μπιέλυ, Γκαζντάνοφ κ.ο.κ.

  

> Ο Αντρέι Πλατόνοβιτς Πλατόνοφ (ψευδώνυμο του Α. Π. Κλιέμτοφ) γεννήθηκε το 1899 στο Βορόνεζ, πρώτος από τα 11 παιδιά ενός μηχανικού τρένων, εργάτη μετάλλων και αυτοσχέδιου εφευρέτη. Μετά το Δημοτικό εργάστηκε ως ξυλουργός, θερμαστής, εργάτης σε χυτήριο, βοηθός μηχανοδηγού. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο του Βορόνεζ και συγχρόνως άρχισε να δημοσιογραφεί. Το 1920 παραιτήθηκε από δόκιμο μέλος του Κ. Κ. Συνδύασε την εργασία του ως τεχνικού με την συγγραφική δραστηριότητα, θεωρώντας την πρώτη ως κοινωνικό του καθήκον. Το 1927 εγκατέλειψε την υπηρεσία του και επιδόθηκε αποκλειστικά στο γράψιμο. Το 1929 κατηγορήθηκε για αναρχικές και ατομικιστικές τάσεις με σοβαρό αντίκτυπο στην οικονομική του κατάσταση. Το 1931 ο Στάλιν απαγόρευσε την δημοσίευση των έργων του. Το 1937 με χαλκευμένες κατηγορίες ο 15χρονος μοναχογιός του Πλάτων εγκλείσθηκε στα Γκουλάγκ, απ' όπου ελευθερώθηκε το 1941, άλλα πέθανε το 1943 από φυματίωση. Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Πλατόνοφ υπηρέτησε στο μέτωπο ως πολεμικός ανταποκριτής. Μετά τον πόλεμο θεωρήθηκε "συκοφάντης της Σοβιετικής οικογένειας" και οι διώξεις του συνεχίστηκαν μέχρι τον θάνατό του -λέγεται από φυματίωση- το 1951. Τα σημαντικότερα έργα του: "Ο υδατοφράκτης του Επιφάνιου", "Τσε-Τσε-Ο", "Ο διαπορών Μακάρ", "Τσεβενγκούρ", "Λάκκος", "Επ' ωφελεία", "Ο ποταμός Ποτουντάν".

 

Ο Πλατόνοφ, παρόλο που ξεκίνησε ως ιδεολόγος κομουνιστής, είδε γρήγορα πολλά στραβά στη Σοβιετική Ένωση και έγραψε γι’ αυτά, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να εκδώσει τα έργα του. Έτσι, έχουμε κείμενά του που γράφτηκαν τη δεκαετία του ’30 και βάλλουν κατά την σοβιετικής ιδέας και πρακτικής. Ο τόμος της ελληνικής έκδοσης περιλαμβάνει δύο έργα, την ημιτελή “Ευτυχισμένη Μόσχα” και την “Εκσκαφή”. Το πρώτο αναφέρεται σε μια κοπέλα ονόματι Μόσχα, που ζει ενθουσιασμένη τη σοσιαλιστική αλλαγή, ενώ βιώνει και την αγάπη της προς τον Σαρτόριους. Ώσπου ένα ατύχημα την αφήνει κουτσή κι αυτό την κάνει να αναθεωρήσει το “αφελώς” αισιόδοξο τρόπο με τον οποίο έβλεπε όχι μόνο τα ατομικά αλλά και τα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα…

Στην αρχή του μυθιστορήματος με κέρδισε η γλώσσα, που είχε μια ανάλαφρη περιπαικτική διάθεση, μια παραμυθιακή πρόθεση, ένα είδος αχλής. Αλλά μετά η αφήγηση ακολούθησε αντίστροφη πορεία, με τον ψυχολογισμό και τις σχοινοτενείς ατραπούς του ρωσικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα. Η Μόσχα χάνει την πίστη της στο όραμα, ενώ ο αγαπημένος της Σαρτόριους, που μπορεί να θεωρηθεί πιο σημαντικός από την πρωταγωνίστρια, αλλάζει όνομα και χάνεται, εγκαταλείποντας τους επιστημονικούς του στόχους.

Η “Εκσκαφή” απ’ την άλλη θεωρείται πιο πολιτικό έργο, γραμμένο στον τύπο της αλληγορίας. Το ξεκίνησα λοιπόν με μεγαλύτερο ζήλο, περιμένοντας περισσότερα απ’ την “Ευτυχισμένη Μόσχα”!

Η αλληγορία είναι αυτή που δίνει στο κείμενο ώθηση. Η εκσκαφή για να χτιστεί το παμπρολεταριακό οίκημα είναι όλο το οικοδόμημα της Σοβιετικής Ένωσης, μεγαλεπήβολο και κοπιώδες. Όσοι δουλεύουν σ’ αυτό δίνουν σώμα και ψυχή στην κατασκευή, μένουν στην κυριολεξία πετσί και κόκκαλο, όλα για το χτίσιμο της νέας πατρίδας. Η φρασεολογία που χρησιμοποιούν στους διαλόγους τους είναι άκρως κομουνιστική, τα λόγια τους γεμάτα μεγαλείο και υπερηφάνεια, οι σκέψεις τους προς το κοινό συμφέρον.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο Βοσίεφ, ο άνθρωπος που μας εισάγει στο μυθιστόρημα, καθώς είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση. Απολύεται από τη δουλειά του, γιατί, ενώ θα έπρεπε να δουλεύει ευσυνείδητα για την κοινωνική ευημερία, αυτός σκεφτόταν το νόημα της ευτυχίας. Ονειροπόλος δηλαδή δεν μπορούσε να υπηρετήσει πιστά τη σοσιαλιστική ιδέα. Βρίσκει δουλειά στην εκσκαφή και μέσα από τη στοχαστική –κι εν μέρει αφελή, σε σύγκριση με το περιβάλλον- ματιά του βλέπουμε τα πράγματα με ένα είδος μύχιας ειρωνείας.

Η κομουνιστική φρασεολογία παρωδείται γενναία, το μέλλον που όλοι οικοδομούν δεν φαίνεται τόσο αίσιο, τα λόγια που ακούγονται φαίνονται μεγάλα και κούφια. Σατιρίζεται η απαξίωση της ιντελιγκέντσιας που πρέπει να γίνει εργατική τάξη, η αξία του προλεταριάτου που δουλεύει για όλους, την πίστη ότι η προσωπική στάση υπονομεύει το κοινωνικό συμφέρον, την ιεραρχία μέσα στην ισότητα! κ.ο.κ. Χωρίς να είναι σατιρικό το έργο, χωρίς ο Πλατόνοφ να πετά αντικομουνιστικές κορώνες, γράφει μια πολιτική αλληγορία με αιχμές. Φράσεις που σημειώνω πού και πού δείχνουν το φορτίο της σοβιετικής σκέψης, η οποία όμως στα συμφραζόμενα του μυθιστορήματος φαίνεται πομπώδης και ουτοπική: «Το προλεταριάτο ζει για τον ενθουσιασμό της εργασίας», “να συναγωνιστείτε για την ανώτατη ευτυχία της ευδιαθεσίας”, “Αχ, μάζα, μάζα! Δύσκολα να οργανώσει κανείς από σένα τον σκελετό του κομουνισμού”, λέει και ξαναλέει ο Σαφρόνοφ, που εκφράζει την γνήσια πλέρια πίστη στον σοσιαλισμό, και συνεχίζει “στη χώρα μας η στενοχώρια πρέπει να καταργηθεί” …

Το έργο προχωρά και προβλέπεται να γίνει 6 φορές μεγαλύτερο από τον αρχικό σχεδιασμό, όπως η ΕΣΣΔ, που είναι μεγαλεπήβολο σχέδιο. Η “εκσκαφή” με άλλα λόγια αναδεικνύει το εύρος ενός πολιτικού πειράματος.

Πάπισσα Ιωάννα