Thursday, February 27, 2014

“Γαλάζια αγελάδα” του Βασίλη Τσιαμπούση

Εκεί στην περιοχή της Δράμας και των Σερρών, ο εμφύλιος βιώθηκε με τις δεξιές-του καταβολές και με την βουλγαρική απειλή να δημιουργεί ιδιαίτερες συνθήκες σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Η τοπική ιστορία μετατρέπεται σε λογοτεχνία. 
 
 
Frenchy:
Βασίλης Τσιαμπούσης
Γαλάζια αγελάδα
εκδόσεις Μεταίχμιο
2013 

            Τρεις είναι οι πυλώνες που στηρίζουν το συγγραφικό οικοδόμημα του Δραμινού συγγραφέα: η τοπική ιστορία, οι μαρτυρίες ως φωνή του απλού ανθρώπου και η ντοκουμεντοποίηση του παρελθόντος και του λογοτεχνικού έργου. Και οι τρεις δεν είναι καινούργιες πρακτικές, ούτε η ένωσή-τους αποτελεί καινοτομία που ανανεώνει το ιστορικό μυθιστόρημα ή το μυθιστόρημα-μαρτυρία, αφού πλείστοι όσοι πεζογράφοι τις χρησιμοποιούν, είτε ξεχωριστά είτε σε συνδυασμό.
            Η  τοπική ιστορία  δημιουργεί έναν γεωγραφικό και ιστορικό χρονοτόπο με κέντρο τη Δράμα και άνυσμα όλον τον εικοστό αιώνα με έμφαση στα κατοχικά και εμφυλιακά (και μετεμφυλιακά) χρόνια. Η τοπιογραφία της Μακεδονίας είναι προϊόν βιωματικής σχέσης του Τσιαμπούση με τον χώρο, στον οποίο τοπικοί ήρωες, θετικοί και αρνητικοί πρωταγωνιστές της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας, αξιωματικοί γειτονικών στρατών, βουλγαρικών κυρίως, έλληνες ιδεολόγοι και ντόπιοι ξωμάχοι κ.ο.κ. παρελαύνουν, πρόσωπα τα περισσότερα από τα οποία φαντάζομαι είναι αληθινά και διασταυρώνονται με πολλά πλαστά. Η Δράμα λοιπόν είναι το πεδίο όπου αναδεικνύονται διαμέσου του χρόνου γεγονότα τα οποία μακροσκοπικά αντικατοπτρίζουν όλη την ελληνική ιστορία του 20ου αιώνα.
            Οι  μαρτυρίες αφανών ανθρώπων, απλών κατοίκων, μορφωμένων και αμόρφωτων αυτοπτών μαρτύρων, είναι μια πρόσφατη στροφή της λογοτεχνίας που αναδεικνύει τον ιδιωτικό βίο, και συνεπώς την προσωπική ματιά, μακριά από τα επίσημα στοιχεία και τις πολιτικές γραφές. Ο Τσιαμπούσης πλησιάζει την εμφυλιακή διαμάχη αλλά και τα γεγονότα για την απελευθέρωση της Ανατολικής Μακεδονίας από τη σκοπιά ανθρώπων που δεν είχαν επίσημη θέση, αλλά βίωσαν στο πετσί-τους το μένος των ετεροϊδεατών και των Βουλγάρων ή όποιων άλλων είχαν δύναμη. Η ματιά-τους δείχνει πώς οι απλοί άνθρωποι βρίσκονται στο κέντρο των εξελίξεων, παρασύρονται από τη δίνη-τους και οι μεγάλες κουβέντες των πολιτικών ή των ιστορικών δεν αγγίζουν την καθημερινότητά-τους που πλήττεται με θανάτους, εξορίες, απώλειες, προδοσίες κ.ο.κ.
       Η   ντοκουμεντοποίηση της ιστορίας   είναι τέχνασμα αληθοφάνειας και διαφάνειας. Στο πρώτο ο συγγραφέας επενδύει στην αξία των πηγών ως αυθεντικών φορέων της αλήθειας, ενώ στο δεύτερο στοχεύει στην αξία των ντοκουμέντων ως αδιαμεσολάβητων (άρα και γνήσιων) χορηγών ιστορικής γνώσης. Ένα έγγραφο της εποχής, μια αληθινή επιστολή, μια απομαγνητοφωνημένη συζήτηση πείθουν μέσα στο μυθιστόρημα για την αυτόπτη και αυτήκοη παρουσία των συντακτών-τους, για τη μάθηση της αλήθειας από πρώτο χέρι, κι έτσι όλοι μπορούμε να ελέγξουμε την αξιοπιστία-τους χωρίς να μεσολαβήσει ούτε ο συγγραφέας ούτε ο ιστορικός. Ο πλαστός βέβαια χαρακτήρας-τους και η επιλεκτική-τους καταγραφή είναι εξ αρχής το ιδεολογικό-αισθητικό όργανο, για να πετύχει ο συγγραφέας τη χειραγώγηση του αναγνώστη, παρά την αντίθετη εντύπωση που αφήνει.
            Ο Τσιαμπούσης δεν νεωτερίζει. Ακολουθεί τα βήματα του Βαλτινού, της Δούκα, του Ακρίβου κ.ά. και συνθέτει ένα πολυεστιακό κείμενο, που επικεντρώνεται στη Δράμα και στη μικρο-ιστορία-της. Από αυτό το μικρό πλαίσιο συνεκδοχικά δηλώνει την ευρύτερη εθνική ιστορία και κυρίως τα δεινά που υπέστησαν οι απλοί άνθρωποι, όταν βρίσκονταν στη μέγγενη αντίρροπων δυνάμεων. Ως διηγηματογράφος, δεν επιχειρεί μια σφιχτοδεμένη σύνθεση, αλλά συνεχίζει το αφηγηματικό στρατήγημα των συρραμμένων ιστοριών, χωρίς ωστόσο να τις ποικίλλει υφολογικά: όλοι μιλάνε το ίδιο, εκτός από κάποια διαφοροποίηση δημοτικής και καθαρεύουσας.
            Τελικά, τι κομίζει εις τας Αθήνας; Μια αναδιήγηση του εμφυλίου από τη σκοπιά της Ανατολικής Μακεδονίας. Ε και; Ακολουθώντας νέες αντιλήψεις επιμερίζει το δίκιο μεταξύ των δύο πλευρών, να μην πω ότι τονίζει το άδικο των κομμουνιστών που έκαναν θηριωδίες, όπως και οι δεξιοί, αλλά και ετοίμαζαν να χαρίσουν την περιοχή στους Βούλγαρους. Με δεξιά οπτική κάνει ό,τι κάνουν πλείστα βιβλία αριστερών συγγραφέων: ξαναβλέπει τη μικρο-ιστορία με έμφαση στον ιδιωτικό βίο και στα έκτροπα της άλλης πλευράς, αν και η μορφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή βαραίνει λόγω της καταγωγής του από την Πρώτη Σερρών. Στην ουσία επαναλαμβάνει πράγματα που έχουν αρχίσει πλέον να γίνονται δεδομένα (κι οι δυο πλευρές έδρασαν αντεθνικά, και μάλιστα συχνά με κίνητρο προσωπικά μίση), αλλά προσθέτει και τον παράγοντα «Βουλγαρία», που έπαιξε μεγαλύτερο ρόλο στη νοοτροπία των ντόπιων.         
            Εντέλει, όταν έχεις διαβάσει την «Ορθοκωστά» και άλλα έργα του Βαλτινού, «Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ» της Δούκα για τα Χανιά και άλλα καλά, μέτρια ή κακά πεζογραφήματα που έχουν χιλιοβομβαρδίσει τη συνείδηση του αναγνώστη με το εμφυλιακό τραύμα, τότε πώς μπορείς να δεις με φρέσκο μάτι μια ακόμα τέτοια προσπάθεια; Νομίζω ότι η τοπική ιστορία δημιουργεί κραδασμούς για τους εγχώριους αναγνώστες, αλλά, για να συνταράξει και τους άλλους, πρέπει να αναχθεί σε μια ευρύτερη προβληματική.
 
{Ο φωτογραφικός διάκοσμος αντλήθηκε από: flaglerryemmett.blogspot.com, www.stcloris.gr, emfilios.blogspot.com, www.nisc.coop, panosz.wordpress.com, www.tripadvisor.com.gr και ellinikosemfilios.blogspot.com}
Πατριάρχης Φώτιος

2 comments:

Κατερίνα Τοράκη said...

"...σ’ εκείνη τη συγκυρία δεν συγκρούστηκαν οι άγγελοι με τους δαίμονες". Νομίζω είναι βασικό στοιχείο των γεγονότων εκείνων. Κι επίσης, μάλλον δεν θα περίμενα απαραίτητα ένα βιβλίο όπως "Η Γαλάζια αγελάδα" να αφορά όχι μόνο εγχώριους αναγνώστες. Εξάλλου, μια πτυχή άξια λόγου σε μυθιστορήματα όπως αυτά της Δούκα, της Γαλανάκη, του Βαλτινού κ.ά. είναι αυτή της προσέγγισης ζητημάτων που είτε μας είναι άγνωστα (πόση ιστορία μάθαμε στο σχολείο;) είτε εκφράζουν μια ανάγκη να διατυπωθούν πράγματα, θέσεις και απόψεις (ανάγκη είτε κοινωνική ή πολύ περισσότερο προσωπική, ίσως δεν θα έπρεπε να την αγνοούμε).
Αλήθεια, δεν ενδιαφέρει τι έγινε στην Ανατολική Μακεδονία εκείνη την εποχή; Βαρύ το "ε και;" που λες.
Το τελευταίο βιβλίο της Δούκα αναφέρεται σε ένα θέμα που λίγοι το γνώριζαν αλλά και που λίγοι είχαν στοιχεία για τη δράση συγκεκριμένων προσώπων και οργανώσεων στην περιοχή.
Νομίζεις έχει εξαντληθεί το θέμα και δεν πρέπει να πιάνεται;
Αυτά όσον αφορά το ίδιο το περιεχόμενο της μικρο-ιστορίας (δεν είμαι ιστορικός, όμως νομίζω η μικρο-ιστορία έχει την ιδιαίτερη σημασία και συμβολή της).

Πάπισσα Ιωάννα said...

Κατερίνα,
1. δεν είναι ρόλος της λογοτεχνίας να παρουσιάζει τη γνώση
και να μας κάνει να μαθαίνουμε νέα πράγματα.
Δεν είναι γνωστικός ο ρόλος-της.
Είναι να μας προβληματίσει,
να μας δείξει μια άλλη οπτική,
να μας πάει ένα βήμα πιο μπροστά από τα προηγούμενα κείμενα,
λογοτεχνικά, ιστορικά ή άλλα.
Δεν κατάλαβα αν έχεις διαβάσει το βιβλίο,
αλλά εγώ πιστεύω ότι τίποτα βαθύτερο δεν αποκομίζουμε από αυτό.
2. η μικρο-ιστορία είναι μια από τις ανακαλύψεις των τελευταίων ετών, είτε σε επίπεδο μαρτυριών είτε σε επίπεδο λογοτεχνικών αποδόσεων.
Κι έχεις δίκιο, χωρίς κι εγώ να είμαι ιστορικός,
ότι έχει πλέον τη δική-της αξία.
Απλώς μπούχτισα με τις προσομοιώσεις μαρτυριών
που, είτε είναι αληθινές είτε αληθοφανείς,
με εγκλωβίζουν σε πολύ συγκεκριμένες καταστάσεις.
3. Ναι, ο Εμφύλιος, χωρίς να έχει εξαντληθεί,
είναι τόσο πολυφορεμένος, που μου προκαλεί κορεσμό.

Καληνύχτα
Πατριάρχης Φώτιος