ΔΥΟ ΕΙΔΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ:

ανάμεσα σ’ αυτό που απολαμβάνουμε και σ’ αυτό που διερευνούμε

Γιατί υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που εκτιμούν οι αναγνώστες και σ’ αυτό που αξιολογούν οι ειδικοί; Γιατί υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που εισπράττουμε με την πρώτη ανάγνωση και σ’ αυτό που τιμούμε στη δεύτερη; Γιατί υπάρχει διαφορά ανάμεσα σ’ αυτό που ξεχωρίζει στην εποχή κατά την οποία γράφτηκε το βιβλίο και σ’ αυτό που αναδεικνύεται από τις επόμενες γενιές;

Kuniyoshi Utagawa,
"Γυναίκα που διαβάζει"

            Το ερώτημα μπορεί να δεχτεί πολλές απαντήσεις. Μία σκέψη-μου όμως με βοήθησε να καταλάβω καλύτερα πώς διαβάζω, άρα και τι απολαμβάνω ή εκτιμώ, κι αυτή στηρίζεται σε δύο διαφορετικά είδη ανάγνωσης. Η πρώτη, ας την ονομάσουμε ψυχαγωγική, αφορά στον χρόνο της πρώτης επαφής με το βιβλίο ως μέσο απόλαυσης, ενώ η δεύτερη, ας την ονομάσουμε ερμηνευτική, αφορά στην ανάγνωση ή στις αναγνώσεις που ακολουθούν και στηρίζονται σε μια πιο βαθιά ανάλυση του έργου.

www.love2read.org.au

            Η ψυχαγωγική ανάγνωση στοιχίζεται με τον μέσο αναγνώστη, ο οποίος παίρνει στα χέρια-του ένα βιβλίο, για να αξιοποιήσει δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο-του, να ταξιδεύσει, να συγκινηθεί, να προβληματιστεί, να ξεφύγει. Γι’ αυτόν το έργο πρέπει να έχει επικοινωνιακή αξία, να αναπλάθει ή να κατασκευάζει έναν κόσμο και να τον κοινοποιεί, να πλάθει χαρακτήρες με τους οποίους να μπορούμε να ταυτιστούμε ή τουλάχιστον να συλλάβουμε την ιδιαιτερότητά τους, να στήνει πλοκή που να υποδέχεται τη ματιά μας και να μας πείθει ότι αξίζει να προχωρήσουμε, να βρούμε σασπένς, να αγωνιάμε να μάθουμε τι θα γίνει μετά. Η ψυχαγωγική ανάγνωση είναι η πρωταρχική ηδονή που χαρίζει η λογοτεχνία στον άνθρωπο, είναι η αξία του παραμυθιού που θέλγει τα παιδιά, η ποιότητα της αφήγησης που καθηλώνει τον αποδέκτη-της. Διαβάζουμε πρώτα (ή και πρώτιστα) για να περάσουμε καλά και να δούμε μια πραγματικότητα έξω από τη δική-μας. Το ίδιο κάνει μια ταινία, ένα θεατρικό έργο, ένα τραγούδι…

www.squ.edu.om

            Η ερμηνευτική ανάγνωση ξεφεύγει από τον χρόνο της πρώτης επαφής και απλώνεται σε διαδοχικές νέες προσεγγίσεις του κειμένου. Έχει χαρακτήρα ερευνητικό, ‘φιλολογικό’ θα λέγαμε, και την ενδιαφέρει λιγότερο η απόλαυση και περισσότερο η πολιτισμική θέση του έργου μέσα στον κόσμο-μας. Για τον ερευνητή ή τον ψαγμένο αναγνώστη, το έργο εντάσσεται σε μια αλυσίδα αλλαγών και καινοτομιών, μελετάται το δεύτερο ή και το τρίτο επίπεδο, αυτό που διαφαίνεται πίσω από τις λέξεις, αυτό που αλλάζει υποσυνείδητα τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα. Εκεί αναζητείται το βάθος, ο τρόπος κατασκευής του βιβλίου, η ιδεολογική-του βάση, η αισθητική-του πρωτοπορία, η αφηγηματικότητά-του, η πλαστικότητα των χαρακτήρων, ο διάλογος που ανοίγει με την ιστορία, την ψυχολογία, την πολιτική κ.ο.κ. Η ερμηνευτική ανάγνωση καταξιώνει ένα έργο, εφόσον ανακαλύψει ή και υποβάλλει η ίδια νοήματα και τεχνικές, τρόπους άρθρωσης του λόγου και ιδεολογικές εστίες που δεν φαίνονται ίσως με την πρώτη ανάγνωση.

www.sweden.se

            Η ψυχαγωγική ανάγνωση μένει συχνά στην επιφάνεια, ενώ η ερμηνευτική πολλές φορές την προσπερνά, η πρώτη απολαμβάνει τη στιγμή του διαβάσματος, ενώ η δεύτερη αδιαφορεί για το πόσο αξιανάγνωστο είναι ένα έργο· γι’ αυτό στην πρώτη μετράει πιο πολύ πόσο κεντρίζεται το ενδιαφέρον και ως εκ τούτου αρέσκεται σε αστυνομικά, σε θρίλερ, σε ροζ λογοτεχνήματα κ.ο.κ. ή σε άλλα που έχουν μια ιδιαίτερη αφηγηματική δύναμη (χωρίς κατ’ ανάγκη να λείπει το βάθος), ενώ στη δεύτερη μετράει πιο πολύ το ιδεολογικό και αισθητικό φορτίο και συνεπώς ψάχνει πιο ελίτ τρόπους να πει κανείς μια ιστορία.

            Ο μέσος αναγνώστης μένει συνήθως στη βιτρίνα του βιβλίου και δεν προχωρά πιο μέσα, ενώ ο ερευνητής συχνά βάζει στο μικροσκόπιο τη λογοτεχνία και ξεχνά ότι είναι τέχνη, και συνεπώς ψυχαγωγία. Το ένα άκρο εκτιμά τη δράση και χαίρεται συγκινησιακά ή διανοητικά, το άλλο εκτιμά το βάθος και αδιαφορεί για την ηδονή του διαβάσματος.

beautifulballad.files.wordpress.com

            Το ιδανικό θα ήταν ο αναγνώστης να είναι πιο υποψιασμένος, να συνεχίζει να απολαμβάνει την ανάγνωση, να μην τη βλέπει αγγαρεία-προϊόν μιας πολιτισμικής ανάγκης, αλλά να χαίρεται διανοητικά ή συναισθηματικά το βιβλίο. Ωστόσο, αν μπορέσει και προχωρήσει πιο μέσα και συνειδητοποιήσει έστω και λίγο τα υπόγεια ρεύματα του κειμένου, να μυρίσει λίγο τις δυνάμεις που συγκρούονται κάτω από την επιφάνεια, θα μπορέσει να ωφεληθεί εμβαθύνοντας και πλαταίνοντας τα όριά-του. Από την άλλη, ο μελετητής φυσικά δεν πρέπει να ξεχνά ότι το έργο είναι ένα τεράστιο κρεμμύδι που συνεχώς βγάζει και νέα στρώματα σε ένα ερμηνευτικό στριπτίζ, αλλά αυτή η υπερ-ανάλυση που καταντά υπερ-ερμηνεία δεν πρέπει να αδιαφορεί για την επικοινωνιακή αξία του έργου τέχνης. Τι να το κάνω εγώ το βιβλίο, όταν διαβάζεται από λίγους, και με ιδιοτέλεια θα έλεγα, όταν είναι κρυπτικό και δυσνόητο, όταν επίτηδες αφήνει τον αναγνώστη απ’ έξω, όχι για να τον ωθήσει να ψάξει να βρει την είσοδο αλλά να του δείξει μέσα από τα τζάμια έναν χώρο που ούτε μπορεί αλλά και ούτε θέλει εντέλει να ανακαλύψει.

            Πατριάρχης Φώτιος