ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΟΡΜΠΑ του Νίκου Καζαντζάκη

Ποιο είναι αυτό το ιδεολογικό διαμέτρημα που μπορεί να μετατρέψει ένα κείμενο χωρίς πλοκή σε απολαυστικό ανάγνωσμα; Ίσως ο Καζαντζάκης στα πρότυπα του Πλάτωνα κάνει τέχνη μέσω της φιλοσοφίας καθώς στήνει τον “διάλογό”-του και μέσα-του σκορπά ιστορίες και παραμύθια, αλληγορικούς δηλαδή μύθους που δίνει βάθος στο έργο.

  

Δίπλα με μέλι:

Νίκος Καζαντζάκης

“Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά”

Τυπ. Δημητράκου,

Αθήνα, 1946

(από εκεί και πέρα: εκδόσεις Καζαντζάκη)

            Ίσως ο Ζορμπάς είναι ο πιο γνωστός νεοελληνικός χαρακτήρας, που διαμόρφωσε πολλά στερεότυπα και επηρέασε την εικόνα της χώρας προς το εξωτερικό. Σ’ αυτό συνέβαλε πέρα από τη σύλληψή-του από τον Καζαντζάκη και η μεταφορά-του στη μεγάλη οθόνη από τον Κακογιάννη. Τελικά πόσο η καζαντζακική ματιά έχει να αναδείξει μέσω του βιβλίου έναν διπλό τρόπο θέασης του κόσμου;

            Ο πρώτος τρόπος εκπορεύεται από τον αφηγητή-αφεντικό. Είναι η οπτική γωνία του διανοούμενου, που βλέπει τα πράγματα θεωρητικά, πιο συγκρατημένα, με πολλή φιλοσοφία και μηδαμινή δράση, με πολλά γράμματα στο μυαλό αλλά χωρίς την αποφασιστικότητα να εφαρμόσει στην πράξη όσα επιθυμεί. Εκπροσωπεί ίσως τον πραγματικό εαυτό του Καζαντζάκη που ζει από το χαρτί (κάπου μιλάει για “χαρτοπόντικα”, αλλού για “ψαλιδόκωλο”), που τρέφεται από τις ιδέες και φιλοσοφικές θεωρίες-του, αλλά ζηλεύει όσους μπορούν να κάνουν πράξεις και ενεργούν δυναμικά.

            Ο δεύτερος τρόπος, αυτός δηλαδή τον οποίο ζηλεύει το αφεντικό, προέρχεται από τον Ζορμπά. Άνθρωπος της δράσης, της πρακτικής φιλοσοφίας εφαρμοσμένης στη ζωή, άνθρωπος που ενεργεί, παθιάζεται, χορεύει και θυμοσοφεί με τον ίδιο τρόπο, τρέφεται από τα αισθήματά-του και λιγότερο από τη λογική. Πρόκειται για τον εργάτη μιας συνεχούς ορμής, που δεν κοιτάζει μακριά αλλά ζει το παρόν, φουντώνει και γαληνεύει σαν ζωικός άνθρωπος μιας προ-αλφαβητικής περιόδου, πίνει και μεθά, τολμά και ρισκάρει, γιατί πρεσβεύει τη ζωτική ορμή της δράσης παρά τη συγκρατημένη διακριτικότητα της σκέψης, φτάνει στα άκρα και υπερβάλλει γιατί βιώνει ό,τι κάνει δυναμικά.

            Όλο το έργο είναι πιο πολύ μια διαλεκτική δύο αντίθετων στάσεων ζωής, δυο κοσμοθεωριών που κονταροκτυπιούνται, αν και ο αναγνώστης είναι σίγουρος ότι ο συγγραφέας έχει επιτρέψει σχεδόν αμαχητί τη νίκη στον Ζορμπά. Δεν είναι μόνο οι πράξεις-τους που κινούνται σε άλλο μήκος κύματος, αλλά και τα λόγια-τους τα οποία διαπλέκονται και συγκρούονται σε θαυμαστούς διαλόγους ύψιστης φιλοσοφικής δύναμης. Ο Καζαντζάκης περνά στο μυθιστόρημα τη δική-του βιωμένη εμπειρία και την αντιπαραβάλλει με τα πρότυπα δραστήριων ανθρώπων που πρώτα ζουν και μετά φιλοσοφούν, πρώτα ορμούν στη μάχη και μετά σκέφτονται τις συνέπειες των πράξεών-τους, αλλά αυτή είναι η στάση που προχωρά την ανθρωπότητα με φωτιά και τσεκούρι.

            Ο Καζαντζάκης δεν διακρίνεται για την ικανότητά-του στο στήσιμο της πλοκής και γι’ αυτό πολλοί αμφισβητούν τη συγγραφική-του αξία. Είναι όμως μανούλα στη φιλοσοφική ένδυση της όποιας υπόθεσης και στην ανάσταση ισχυρών προσώπων, χαρακτήρων που ενσαρκώνουν ιδέες και μπορούν να σταθούν σαν εξωλογοτεχνικές φιγούρες.  

            Έχουν γραφεί πολλά και έχουν ακουστεί πολλά: η σχέση αφεντικού κα Ζορμπά με τις γυναίκες, το κρητικό τοπίο, η δυναμική των δύο κόσμων, η σχέση του μυθιστορήματος με την ταινία και η διαμεσολάβηση του σκηνοθέτη στην πρόσληψη του έργου κ.ο.κ. Όλοι όμως εστιάζουν στον Ζορμπά ως μια μυθιστορηματική περσόνα που άφησε εποχή και κατάφερε να προσωποποιήσει τις ζω(τ)ικές δυνάμεις του ανθρώπου κάνοντας το όνομά-του προσηγορικό.

[Δείτε και την πρόσφατη ανάλυση του Φίλιππου Φιλίππου στο Index]

Πατριάρχης Φώτιος