“Οι αλεπούδες του Γκόσπορτ” του Μένη Κουμανταρέα

Ένα κείμενο ξυπνάει μετά 50 χρόνια και βγαίνει από το συρτάρι του δημιουργού. Η ατμόσφαιρα του ’49 διυλίζεται μέσω της μνήμης και της αυτοβιογραφικής συνείδησης από τον συγγραφέα του ’59 και προσφέρεται στον αναγνώστη του 2011. Η λογοτεχνία κάνει ταξίδια στο μυαλό και στον χρόνο. 

Στιγμιαίος καφές:

Μένης Κουμανταρέας

“Οι αλεπούδες του Γκόσπορτ”

εκδόσεις Κέδρος

2011 

            Το παράξενο με αυτό το κείμενο, που θέτει ζητούμενα στο πώς θα διαβαστεί και στο πώς θα αξιολογηθεί, είναι ότι πρόκειται στην ουσία για ένα πρωτόλειο, γραμμένο το 1959, όταν ο συγγραφέας ήταν 28 χρονών. Τώρα εκδίδεται για πρώτη φορά, χωρίς αλλαγές στο ύφος και χωρίς διόρθωση των όποιων ατελειών, αλλά με επιδίωξη της συνοχής και με περιορισμό των φουσκωμάτων που του αλλοίωναν την ενότητα. Φυσικά, κανείς δεν ξέρει πόσο θα ήταν φλύαρο και πόσο θα άλλαζε ο ρυθμός-του αν έμενε όπως πρωτογράφτηκε. Επομένως, το κρίνουμε ως έργο ενός πρωτόπειρου δημιουργού και κείμενο της δεκαετίας του ’50 ή έργο που κυκλοφορεί στη νεοελληνική σκηνή το 2011 και συνεπώς ανταποκρίνεται στα σημερινά αναγνωστικά-μας κριτήρια; Τυπικά, ισχύει το πρώτο· ωστόσο, τι έκανε τον Κουμανταρέα να το εκδώσει, ενώ το είχε αφήσει στα αζήτητα για πενήντα χρόνια; Η αίσθηση ότι αξίζει και σήμερα να διαβαστεί ή η απολογιστική θέαση της συγγραφικής-του πορείας, στην οποία θα ήθελε να βρίσκονται και οι «Αλεπούδες»-του;

            Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Στα 1949 ένας νεαρός δεκαεφτάχρονος Έλληνας, ο Μένης, μεταβαίνει στο Γκόσπορτ για να μάθει αγγλικά δίπλα σε έναν στρυφνό ταγματάρχη. Εκεί γνωρίζει έναν Ιταλό και έναν Γάλλο, και φυσικά τις αλεπούδες του Γκόσπορτ, δηλαδή τις τρυφερές υπάρξεις που μπαίνουν στη ζωή των φίλων, είτε ως φίλες είτε ως ερωμένες.

            Το έργο θα μπορούσε να είναι ένα μυθιστόρημα μαθητείας και στ’ αλήθεια φλερτάρει με το είδος, έστω κι αν μιλάμε μόνο για ένα καλοκαίρι, ενώ οι δοκιμασίες που πέρασε ο έφηβος πρωταγωνιστής ήταν λιγότερο η απειλή δύο δίδυμων Βέλγων και περισσότερο η ερωτική αφύπνιση, που δεν πήρε ολοκληρωμένες διαστάσεις. Έτσι, ο Κουμανταρέας εστιάζει στις δυσκολίες προσαρμογής σε ένα ξένο μέρος, τη φιλία και την ανέμελη παρέα, τον έρωτα και τις διαπροσωπικές σχέσεις, την ομοφυλοφιλία ως δοκιμή και ως ταμπού, τα όνειρα, τις εξερευνήσεις όχι τόσο στον απόμερο φάρο όσο στα μύχια της νεανικής-τους, σταδιακά διαμορφούμενης, ταυτότητας.

            Για πρωτόλειο έχει καλοδουλεμένη γλώσσα, με ήπιους αλλά μελετημένους υφολογικούς τρόπους. Από την άλλη, η ατμόσφαιρα από τα μάτια ενός συγκρατημένου έφηβου που βρέθηκε ξαφνικά στην νοτερή Αγγλία έχει κάτι από φιλμ εποχής και αργά πλάνα μέσα στην καταχνιά. Φυσικά, η υπόθεση δεν συγκλονίζει, τόσο για το θέμα όσο και για την ευθύγραμμη εξέλιξή-της που πάει να κάνει την κορύφωση αλλά δειλιάζει και μένει επίπεδη. Γι’ αυτό ξεχωρίζει, όπως πιστεύω, η πρωτολειακή-του μορφή και η αδυναμία-του να αντέξει ως διαχρονικό ανάγνωσμα.

            Ένα ακόμα στοιχείο που πρόσεξα είναι το κατά πόσον το έργο πηγαίνει κόντρα στη λογοτεχνία του ’50; Κι αυτό το λέω γιατί στο μυθιστόρημα του Κουμανταρέα η κοινωνική ζωή αναπλάθεται έμμεσα, ενώ η πολιτική και ιστορική πραγματικότητα μόλις που αχνοφαίνεται. Μην ξεχνάτε ότι είμαστε το 1949, λίγα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που δεν μπορεί να μην άφησε ουλές στον βρετανικό λαό, ενώ στην Ελλάδα ο Εμφύλιος πόλεμος δύει με τρομερές κοινωνικές και υπαρξιακές επιπτώσεις. Ο συγγραφέας, σαν να ζει στα νησιά των μακάρων, νοιάζεται για το εφηβικό-του ξύπνημα, αποκομμένο από το πολιτικό πλαίσιο, δείγμα μιας νοοτροπίας γυάλινου πύργου. Στα 28-του χρόνια ο Κουμανταρέας περνά στο χαρτί αυτοβιογραφικώ τω τρόπω την ψυχοσύνθεση ενός ανθρώπου που ζει στο κέντρο της Ευρώπης, χωρίς όμως να εντάσσει τον πρωταγωνιστή-του και στο κέντρο ή έστω στην περιφέρεια των ευρωπαϊκών εξελίξεων.

Υπάρχουν έργα της μεταπολεμικής περιόδους που επικεντρώνονται στο άτομο και προσπερνάνε το σύνολο; Πρόχειρα μου έρχονται στον νου τα «Ψάθινα καπέλα» της Λυμπεράκη, το οποίο εκεί στα 1946 αναφέρεται στις αντίστοιχες ανησυχίες τριών κοριτσιών. Άλλο; Και πώς εξηγείται μια τέτοια προσέγγιση; Πρόκειται για προσπάθειες αποστασιοποίησης ή για ομφαλοσκοπούμενη λογοτεχνία; Είναι απόπειρες απόδοσης διαχρονικών στοιχείων στο εφηβικό ταξίδι ή μεγαλοαστική συνείδηση την οποία δεν αγγίζουν οι συμφορές των εθνών και των λαών;

[Πρωτοδημοσιεύτηκε στον In2life την 1/6/2012]

Πατριάρχης Φώτιος