“Το παλίμψηστο του Αρχιμήδη” της Γκρέτας Χριστοφιλοπούλου

Ο Αρχιμήδης μυθιστορηματικός ήρωας; Όχι ακριβώς αφού πρωταγωνιστής στην ουσία είναι οι θεωρίες-του και τα συγγράμματά-του που σώζονται και χάνονται στο βάθος του χρόνου.

Mocha:

Γκρέτα Χριστοφιλοπούλου

“Το παλίμψηστο του Αρχιμήδη”

εκδόσεις Ελληνικά γράμματα

2010

            Το «ιστορικό μυθιστόρημα» ξεκινάει από τη γέννηση του Αρχιμήδη στη Σικελία και τον ακολουθεί ώς το θάνατό-του. Έτσι μέσα από τη βιογράφησή-του μαθαίνουμε την πορεία της ζωής-του, τις σπουδές-του πάνω απ’ όλα στην ονομαστή Αλεξάνδρεια και τη γερή σκευή που απέκτησε κοντά σε καλούς δασκάλους και κυρίως σε μια πνευματική κυψέλη της εποχής που παρήγε επιστημονικό έργο στα μαθηματικά, στη μηχανική, στην αστρονομία και προ παντός στην τεχνολογική εφαρμογή όλων αυτών. Κατόπιν, ο Αρχιμήδης επιστρέφει στις Συρακούσες όπου οργανώνει μια αντίστοιχη σχολή και εξακολουθεί να σκέφτεται και να επινοεί νέες θεωρίες και νέα τεχνολογικά επιτεύγματα. Ιδιαίτερα γνωστά είναι τα ρητά-του «δος μοι πα στω και ταν γαν κινάσω» ή το «εύρηκα, εύρηκα!», αλλά και η εξαιρετική χρήση μηχανών και καταπελτών, κατόπτρων και τροχαλιών για την άμυνα της πόλης από τους Ρωμαίους.

            Η συνέχεια του έργου αναφέρεται στο Βυζάντιο και στην αντιαρχαιοελληνική-του στάση. Οι «ρασοφόροι», όπως τους ονομάζει επανειλημμένως η συγγραφέας, μισούν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, τον θεωρούν παγανιστική αφέλεια και επικίνδυνο κατάλοιπο, με αποτέλεσμα να μη συντηρούν ή αντίθετα να καταστρέφουν ό,τι αρχαιοελληνικό είχε διασωθεί, από κτίσματα έως παπύρους κι από φιλοσοφικές θεωρίες μέχρι τις κατακτήσεις στις θετικές επιστήμες. Όαση θεωρείται η περίοδος της «βυζαντινής αναγέννησης» με τον Λέοντα τον Σοφό και φυσικά τον Φώτιο (δηλαδή εμένα!), κατά την οποία πολλά χειρόγραφα αντιγράφηκαν και μελετήθηκαν. Ωστόσο, περιπτώσεις μοναχών δείχνουν πώς περγαμηνές αποξέονται για να γραφεί πάνω-τους προσευχές, σύμπτωμα μιας εποχής που θυσιάζουν τη γνώση της αρχαιότητας για την πίστη-τους.

            Όλη αυτή η πλαισίωση αποσκοπεί στο να δείξει την τύχη του Κώδικα με τα έργα του Αρχιμήδη, τα οποία διασώθηκαν μέσα στη λαίλαπα του χριστιανικού φανατισμού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν χάθηκαν χειρόγραφα με έργα-του και πολύτιμες γνώσεις της διάνοιάς-του.

            Η Χριστοφιλοπούλου αποδεικνύεται τεχνίτρια στην κατασκευή σκηνών, όπου η εξέλιξη της υπόθεσης προχωράει απρόσκοπτα. Το σκηνικό και τα πρόσωπα, η γλώσσα και η ακρίβειά-της, και κυρίως οι διάλογοι που φυσικά και αληθοφανώς αποδίδουν κίνητρα και ύφος προσώπων, χαρακτήρες και ατμόσφαιρα. Το κλίμα στην πολύβουη Αλεξάνδρεια και η επιστημονική ζέση του Αρχιμήδη, η ατμόσφαιρα στις βυζαντινές μονές και ο αέρας που πνέει στα αντιγραφεία των μοναστηριών σκιαγραφούνται με σαφήνεια και πειστικότητα. Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο δεν νιώθει πουθενά να κολλά ή να ενοχλείται από την ιστορική αστοχία ή με τη μυθοπλαστική αν-οικονομία. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ένα ανάγνωσμα στο οποίο εύκολα κανείς διέρχεται τις σελίδες-του, τόσο για να μάθει την ιστορία και τη ζωή του Αρχιμήδη, να θαυμάσει τις ευφυείς συλλήψεις-του αλλά και να βουτήξει στην σχεδόν αστυνομική πλοκή της ανεύρεσης του χαμένου χειρογράφου, που μετεξελίχθηκε σε παλίμψηστο.

            Η μεγάλη αστοχία ωστόσο του μυθιστορήματος είναι ότι αυτό δεν τηρεί την ειδολογική-του συνέπεια. Ξεκινά και φτάνει μέχρι την 136^η σελίδα ως αμιγώς απόπειρα βιογράφησης του Αρχιμήδη, ύστερα μέχρι τη 224^η σελίδα γίνεται ιστορική αφήγηση που δείχνει το μένος των Χριστιανών εναντίον των αρχαιοελληνικών σπουδών* και κατόπιν μετατρέπεται σε μυθιστόρημα, με χαρακτήρες και διαλόγους, με μυθοπλαστικές λεπτομέρειες και πλοκή, με σοφά υπολογισμένη αλληλουχία επεισοδίων. Η όλη κατασκευή πάσχει στη στόχευσή της, στην ειδολογική-της με άλλα λόγια εστίαση, με αποτέλεσμα το βιβλίο να χωρίζεται ανεπιτυχώς σε τρία ετερόκλητα μέρη.

*Είπαμε και στο ποστ της 23^ης Οκτωβρίου ότι η εύκολη και trendy άποψη είναι να επιτίθενται οι συγγραφείς εναντίον του θρησκείας και της εκκλησίας. Η Χριστοφιλοπούλου, στην προσπάθειά-της να δείξει την καταστροφική παρουσία του χρόνου πάνω στο αρχιμήδειο χειρόγραφο, μιλάει με χαιρεκακία εναντίον του βυζαντινού “μεσαίωνα” και “σκοταδισμού”. Όποιος μελετήσει πλέον τις εξελίξεις στις βυζαντινές σπουδές, όποιος διαβάσει απλώς μερικά έργα της Αρβελέρ ή άλλων, θα αντιληφθεί ότι ο “Μεσαίωνας” είναι όρος που αναφέρεται μόνο στη Δύση και ότι στα δεκάδες αντιγραφεία σε όλη την επικράτεια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας πολλοί ευσυνείδητοι αντιγραφείς διέσωσαν (στον ίδιο βαθμό που άφησαν να καταστραφούν) έργα της αρχαιότητας. Και φυσικά δεν μπορούμε να κατηγορούμε μια εποχή που δεν είχε «αρχαιολογική» συνείδηση, όταν αυτή αναπτύχθηκε μόλις πριν από δυο αιώνες. Η καταδίκη και η αθώωση πρέπει να είναι ισόποσες.

Πατριάρχης Φώτιος