Νόμπελ λογοτεχνίας 1979: Οδυσσέας Ελύτης

“Προσανατολισμοί”

Τέτοιοι στίχοι τονίζουν ότι η ποίηση δεν είναι κλεισμένη στα σκονισμένα γραφεία και στις ανήλιαγες κάμαρες. Είναι ανάσα που γεμίζει το στόμα και το μυαλό αισθήματα, εικόνες, οσμές και φιλιά.

Σοκολατίνα με σαντιγί:  Οδυσσέας Ελύτης “Προσανατολισμοί” 1940

          Επιλέγω, για να τιμήσω τον Οδυσσέα Ελύτη, το έναν από τους δύο Έλληνες Νομπελίστες, την πρώτη-του ποιητική συλλογή, βγαλμένη από το πνεύμα της γενιάς του ’30, ακόμα λίγο νεανική, σε σχέση με τα επόμενα ποιήματά-του, αλλά φρέσκια, ανανεωτική, αιγαιοπελαγίτικη…

          Αποτελείται από 28 ποιήματα, τα περισσότερα χωρισμένα σε μέρη, τα οποία κουβαλάνε τις μοντέρνες ιδέες και τεχνοτροπίες του Υπερρεαλισμού, όπως αυτός ήλθε από τη Γαλλία, και την ελληνική παράδοση που εξ-ελλήνισε το ευρωπαϊκό κίνημα, προσφέροντάς του θάλασσα και αέρα. Ο στίχος, απελευθερωμένος πια, μπορεί να χρησιμοποιήσει τις λέξεις με την ευκαμψία ενός ζωγράφου, ενός μουσικού, ενός καλλιτέχνη που βλέπει στη γλώσσα τη ζύμη για μεγαλειώδεις συνθέσεις. Ο λόγος πλάθεται, ζυμώνεται, αφήνεται να αναπνεύσει και να περιλάβει υλικά από το Αιγαίο, τον έρωτα, την ελληνική ύπαιθρο και έτσι μπορεί να μεταδώσει στον αναγνώστη την αισιοδοξία μιας νέας εποχής.

          Νομίζω ότι το βασικό χαρακτηριστικό του Ελύτη, που φαίνεται ήδη από αυτή τη συλλογή, είναι η αμεριμνησία μιας σκέψης που, ενώ πετάει και βλέπει τον κόσμο ανάλαφρα, δεν παύει να εμβαθύνει σε ό,τι κοιτάζει. Οι επαναλήψεις-του κάνουν σπειροειδείς πορείες που, ενώ γυρίζουν ξανά και ξανά στο ίδιο, προχωράνε ταυτόχρονα πιο πέρα.

Η ώρα ξεχάστηκε βραδιάζοντας

Δίχως θύμηση

Με το δέντρο της αμίλητο

Προς τη θάλασσα

Ξεχάστηκε βραδιάζοντας

Δίχως φτερούγισμα

Με την όψη της ακίνητη

Προς τη θάλασσα

Βραδιάζοντας

Δίχως έρωτα

Με το στόμα της ανένδοτο

Προς τη θάλασσα

Κι εγώ - μες στη Γαλήνη που σαγήνεψα.

          Ο έρωτας κυριαρχεί, συνήθως βγαλμένος από άμεσα συνυφασμένος με τη φύση, σαν να είναι μια φυσική νομοτέλεια που δεν μπορεί να ξεχαστεί. Είναι άχρονος, προ-ανθρώπινος, μέρος μιας προαιώνιας κατάστασης που έρχεται και παίρνει μορφή στον άνθρωπο.

Επίγραμμα

Πριν απ' τα μάτια μου ήσουν φως
Πριν απ' τον Έρωτα έρωτας
Κι όταν σε πήρε το φιλί
Γυναίκα.

          Η φύση γενικά δένει τόσο αρμονικά με την ανθρώπινη σκέψη, σαν να είναι φορέας μιας υλικής πνευματικότητας. Όσα βλέπει ο Ελύτης σ’ αυτήν είναι ανθρώπινα, σε έναν λυρικό ανιμισμό, καθώς τα φυτά, τα ζώα και τα φυσικά φαινόμενα κινούνται, αισθάνονται, σκέφτονται σαν να είναι έμψυχα και συνάμα ο άνθρωπος ενσωματώνεται μέσα σ’ αυτά και εξαφανίζεται πίσω από τη μαγική-τους υπόσταση. Ο άνθρωπος μεγαλώνει μέσα στη φύση, ωριμάζει, κι εκεί γεύεται τα πρώτα βιώματα, μεστώνει από εμπειρίες, ξαναζεί τον κόσμο.

Έφερα τη ζωή μου ως εδώ
. . .

Α, Ζωή

Παιδιού που γίνεται άντρας
Πάντα κοντά στη θάλασσα όταν ο ήλιος
Τον μαθαίνει ν' ανασαίνει κατά κει που σβήνεται
Η σκιά ενός γλάρου.

          Στην ποίηση του Ελύτη κυριαρχούν τα χρώματα, τα φώτα, οι φωνές, εικόνες οπτικές και ακουστικές που κατακλύζουν τον αναγνώστη. Ο τελευταίος αφήνεται σε μια πανδαισία συναισθημάτων, που τον παρασύρουν στην αισθησιακή, ελεύθερη, αμέριμνη αντίληψη του κόσμου, πιο πολύ στη μέθεξη της ζωής που πλημμυρίζει το είναι-του, καθώς κάθε στίχος τον τραβάει σε έναν απέραντο στροβιλισμό. Όταν πρωτοδιάβασα τους “Προσανατολισμούς”, είκοσι χρονών νέος, μπήκα ολόκορμος σ’ αυτό το πανηγύρι της ύπαρξης, που ζωγραφίζει με χρώματα τη ζωή, που μεθά σε ένα χορό κινήσεων, εικόνων, ταξιδιών.

   

ΕΛΕΝΗ

Με την πρώτη σταγόνα της βροχής

σκοτώθηκε το καλοκαίρι

Μουσκέψανε τα λόγια

που είχανε γεννήσει αστροφεγγιές

Όλα τα λόγια που είχανε

μοναδικό τους προορισμόν Εσένα!

Ναι, εν κοινωνικώ και παγκόσμιω βρασμώ, ο Ελύτης δεν ασχολείται με αυτόν, αλλά ιδιωτικά κλείνει τα μάτια στην Ιστορία που βροντά την πόρτα, εθελοτυφλεί για το συλλογικό και ζοφερό και εστιάζει σε μια ματιά διαχρονική και “άκαιρα” αισιόδοξη. Αλλά ξέρουμε καλά πως γενικά δεν έμεινε ένας ποιητής του προσωπικού.

[Το κολλάζ που συνοδεύουν την ανάρτηση είναι του ίδιου του ποιητή]

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος