“Υπόσχεση γάμου” του Γιώργου Συμπάρδη

Αν η κριτική εξαίρει ένα έργο, ενώ εσύ δεν μπορείς να δεις την αξία-του, τότε ή α) πρέπει να διαβάσεις πολύ ακόμα για να αποκτήσεις υγιή κριτήρια (το πιθανότερο), ή β) η κριτική είναι κι αυτή υποσυνείδητα μέρος μιας ασθενούσας λογοτεχνίας που εκθειάζει το μέτριο λόγω αξιολογικής αμβλυωπίας ή γ) ο μικρόκοσμος της ελληνικής λογοτεχνίας δεν αφήνει την κριτική να ξεφύγει από ενσυνείδητες αγκυλώσεις.

Φρέντο:

Γιώργος Συμπάρδης
“Υπόσχεση γάμου”
εκδόσεις Μεταίχμιο
2011

            Πότε ένα βιβλίο αξίζει; Πότε μπορεί κανείς να πει ότι διάβασε κάτι και ψυχ-αγωγήθηκε; Πότε πιστεύει ο αναγνώστης στην αξία του έργου, στη ποιότητά-του που το κάνει άξιο σύστασης σε άλλους, που το κάνει να μένει στην κρισάρα του καιρού, λίγο ή πολύ διαχρονικό, ικανό να σταθεί παραπάνω χρόνο από το έτος κατά το οποίο κυκλοφόρησε και να διαβαστεί ίσως από τις μελλοντικές γενιές;

            Η απάντηση είναι εύκολη και δύσκολη μαζί, εύκολη, γιατί πολλά κανείς μπορεί να πει (πλοκή, γλώσσα, χαρακτήρες, αναλογία μορφής και περιεχομένου, ρηξικέλευθες ιδέες, μορφικές καινοτομίες, κοινωνικές συλλήψεις κ.ο.κ.) και δύσκολη, γιατί όλα αυτά φαίνονται συχνά εργαστηριακά, ψυχρά, αδύναμα εν ολίγοις να δώσουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Το μεγάλο έργο πρέπει να προκαλεί και μικρές ή μεγάλες αναταράξεις.

            Ο Συμπάρδης έκανε αίσθηση το 1998, όταν εξέδωσε το δεύτερο βιβλίο-του “Ο άχρηστος Δημήτρης”, κι από τότε έμεινε στην αφάνεια περιμένοντας 13 χρόνια για να ξαναβγάλει τη δουλειά-του στη δημοσιότητα. Το προηγούμενο έργο μου φάνηκε μια κακή απομίμηση του δίδυμου αφεντικό – Ζορμπάς στο γνωστό έργο του Καζαντζάκη. Ύφος πλαδαρό, επιμονή σε λεπτομέρειες που απλώς παρουσιάζουν τα αυτονόητα, υπόθεση συγκολλητική με πολλά στιγμιότυπα χαλαρά συνδεδεμένα.

            Τι κομίζει τώρα εις την τέχνη; Είναι ένα όνομα που μπορεί να καταξιωθεί με ένα δεύτερο καλό βιβλίο, όπως η κριτική πιστεύει και για τα δύο-του έργα, ή είναι κι αυτός μια υπερτιμημένη μετοχή στο λιβάδι των ισχνών αγελάδων;

            Μέσα στην ιστορία τεσσάρων (και περισσότερων) απλών ανθρώπων που ζουν την καθημερινή ζωή-τους τι ενδιαφέρον μπορεί να προκύψει, τόσο ως προβληματισμός όσο και ως αισθητική πρόταση; Πίσω από τη ρηχή επιφάνεια περιστατικών και προσώπων, εμφανίζονται καταρχάς πολλές ρυτίδες που δείχνουν την αλλόκοτη όψη της συνηθισμένης ζωής των ατόμων. Ο Ζαχαρίας είναι ασφαλιστής, 42 χρονών άγαμος (μικρά παράξενα: έκανε παρέα σε έναν ετοιμοθάνατο φίλο-του στο νοσοκομείο και φαίνεται τόσο αφελής που εύκολα καταπίνει τις μικρές αγένειες των άλλων). Η Όλγα, παντρεμένη με δύο παιδιά, είναι νοσοκόμα, την οποία εγκαταλείπει ο άνδρας-της για μια άλλη (μικρά παράξενα: ο πεθερός-της τη γουστάρει κι αυτή βρίσκεται εγκλωβισμένη οικονομικά και συναισθηματικά). Η Βιβή εργάζεται κι αυτή στο νοσοκομείο και αναζητεί γαμπρό για να παντρευτεί (μικρά παράξενα: παρασύρεται και ανακουφίζει τη στύση ενός μικρού καθυστερημένου, ενώ και σε άλλες περιπτώσεις εκτονώνει τον ερωτισμό-της με ανάλογες κινήσεις). Η Αλέκα προϊσταμένη στο νοσοκομείο ζει τη συμβατική της ζωή με τον άνδρα-της και τα παιδιά-της, ώσπου αποκαλύπτεται πως κι αυτός ο γάμος κρύβει την εξάρτηση του άνδρα-της από τον τζόγο. Η κατάσταση εξελίσσεται όταν ο Ζαχαρίας σχετίζεται με τη Βιβή…

            Όταν συνειδητοποίησα πως το κείμενο κινείται σε δύο επίπεδα, το ένα ρηχό και ανούσιο, στηριγμένο στο μικρο/μεσο-αστικό τοπίο του βιβλίου, και το άλλο ήπια ανατρεπτικό και σε μικρές δόσεις παράδοξο, έδωσα στο μυθιστόρημα παράταση, ώστε να δω πώς (και αν) η συμπλοκή αυτών των δύο επιπέδων μπορεί να καταλήξει σε μια απογειωτική ώθηση. Το αποτέλεσμα; Θα ήθελα να ήξερα αν το έργο αυτό γραφόταν από μια μπεστσελερίστρια, που με ανάλογα υλικά πλάθει τον καθημερινό βίο των οικογενειακών σχέσεων και των ερωτικών ατυχιών, πώς θα πιάναμε στα χέρια-μας το βιβλίο.

            Και καθώς σκεπτόμουν όλα αυτά, έπιασα στη www.biblionet.gr να δω τι γράφτηκε από την επίσημη κριτική για το έργο. Θαμπώθηκα με τον τρόπο που οι επαγγελματίες του είδους αντιμετώπισαν τον Συμπάρδη, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο είχαν εξυμνήσει και το προηγούμενο έργο-του το 1998. Η Κοτζιά μάλιστα δήλωσε πως πρόκειται για έναν από τους πέντε καλύτερους έλληνες μυθιστοριογράφους της μεταδικτατορικής περιόδου (!), γεγονός που με εξέπληξε όταν το διάβασα και εξακολουθεί να με εκπλήσσει.

Στις 30.4.2011 η Κοτζιά εξηγεί την άποψή-της λέγοντας πως “η «Υπόσχεση γάμου» είναι ένα πυκνότατα υφασμένο χρονικό χειρονομιών, κινήσεων, εντυπώσεων και υποθέσεων. Είναι μια πιστή καταγραφή επιθυμιών, προσδοκιών, πρωτοβουλιών και διαψεύσεων. Είναι μια έντεχνη αφήγηση μετακινήσεων, αμφιβολιών, συγκαλύψεων και αντιδράσεων” και συνεχίζει “Ο εξαιρετικά πολυάριθμος όγκος των μικρών πληροφοριών με τις οποίες ο συγγραφέας μας φέρνει αντιμέτωπους, μοιάζει να αποτελεί την επιβεβλημένη προϋπόθεση για να πραγματοποιήσει μια αποκωδικοποίηση του DNA των ανθρωπίνων σχέσεων - πληροφορίες με τις οποίες δεν πλήττουμε ποτέ γιατί ολοένα ψάχνουμε να ανακαλύψουμε τι βρίσκεται από πίσω, κι από δίπλα κι από κάτω”.

            Ο Ξυδάκης από την άλλη διευκρινίζει ότι “αυτή η πεζολογία, η αβάσταχτη και βασανιστική, είναι η μεγάλη αρετή του βιβλίου: το κουβάρι των ταπεινών βίων διαρκώς ξετυλίγεται και διαρκώς μπερδεύεται, οι άνθρωποι διαγράφονται όλο και διαυγέστερα, και η τόση διαύγεια, ο τόσος ρεαλισμός, απολήγει στο παράδοξο, στο αλλόκοτο. Η ζωή είναι αλλόκοτη. Τόσο πιο αλλόκοτη όσο πιο απλή”, ενώ την ίδια μέρα ο Χατζηβασιλείου σημειώνει στο Βήμα: “Μέσα από έναν εντελώς αδιακόσμητο και αποδραματοποιημένο ρεαλισμό και βασισμένος σε μια σταθερά κυκλική αφήγηση, που εναλλάσσει τις ιστορίες των προσώπων της με τη μέθοδο της σκυτάλης (εκεί που τελειώνει ένα επεισόδιο από την ιστορία του ενός ξεκινάει μια σκηνή από την ιστορία του άλλου, στο εσωτερικό μιας αδιάσπαστης ροής), ο Συμπάρδης γράφει ένα μυθιστόρημα όχι για το έκκεντρο και το αίολο των εξατομικευμένων πραγμάτων, όπως στον Αχρηστο Δημήτρη, αλλά για την αντινομική σχέση ανάμεσα στο «είναι» και στο «φαίνεσθαι» της μικροαστικής καθημερινότητας”.

Από την παράσταση
του Εθνικού
βασισμένη στο
"Τρίτο στεφάνι"

            Σταμάτησα να διαβάζω κριτικές για το έργο το καλοκαίρι. Πείστηκα ότι όλοι θέλχτηκαν από την αποτύπωση του μικροαστικού, την ολότητα ενός ακρωτηριασμένου χαρακτήρα και την απόδοση πολλών άλλων μικροαστικών νοοτροπιών και κινήσεων, αλλά κανείς δεν μίλησε για τη ράθυμη φλυαρία του έργου που θέλει να πνίξει τον αναγνώστη με την ελληνική μιζέρια και που κολυμπά στα μουντά νερά της ακινησίας. Στο έργο δεν αναζητούνται τα αίτια της νεοελληνικής πραγματικότητας αλλά ο συγγραφέας μόνο μένει στην απεικόνιση αυτής της στασιμότητας. Είναι σαφώς καλύτερο από τον “Άχρηστο Δημήτρη”, αλλά όσο αναπλάθουμε τον προβληματισμό της δεκαετίας του ’60, τόσο μένουμε προσκολλημένοι σε παρωχημένες πτυχές της ζωής, πτυχές που όσο κι εξακολουθούν να υπάρχουν, δεν προσφέρει κάτι να τις ξανασυζητάμε αν δεν αλλάξουμε το πρίσμα με το οποίο τις παρακολουθούμε. Δηλαδή τι κερδίζουμε ξαναδιαβάζοντας την αισθητική και την ιδεολογία παλιότερων εποχών; Τι στην ουσία ξαναβλέπουμε που δεν το είδαμε σε αποτυπώσεις όπως του Ταχτσή και του Κουμανταρέα;

            Ξαναγυρίζω στο αρχικό-μου ερώτημα; Αν ο Συμπάρδης μάς σερβίρει την όψη της νεοελληνικής πραγματικότητας από μια σκοπιά που δεν την έχουμε ξαναδεί, τότε το έργο-του αξίζει. Αν μας εξηγεί το τέλμα και τη σήψη, τότε το μυθιστόρημά-του αναδεικνύεται σε μοχλό προβληματισμού. Αν καινοτομεί μορφικά και αυτή η κυκλική μορφή (με την εμμονή στη λεπτομέρεια) έχει να επιδείξει μια αισθητική πρωτοπορία, τότε θα προσυπέγραφα τον χαρακτηρισμό της Κοτζιά. Αν όμως όλα αυτά είναι κούφια λόγια, τότε το βιβλίο αυτό δεν θα το κρατήσω καν στη βιβλιοθήκη-μου.

Πατριάρχης Φώτιος