Το ερώτημα έχει ξανασυζητηθεί εδώ, αλλά αμυδρά και παρεμπιπτόντως. Τώρα όμως, με αφορμή παρουσίαση βιβλίου στο προηγούμενο ποστ μου και την απάντηση του συγγραφέα του, βρίσκω την ευκαιρία να το θέσω σε ευρύτερο διάλογο:Πρέπει να παίρνουν θέση ή όχι οι συγγραφείς απέναντι στις αρνητικές γνώμες που θα ακουστούν;
-είναι σκόπιμο να γράψουν απαντητικό σημείωμα κατά του κριτικού (ή του ιστολόγου) που θα εκφραστεί με αρνητικό τρόπο για το έργο τους;
-αν ναι, με ποιο τρόπο θα εκθέσουν τη γνώμη τους;
-αν όχι, τι άλλο μπορούν να κάνουν, όταν νιώσουν ότι αδικούνται από τον όποιο (επίσημο και ανεπίσημο) αναγνώστη τους;
-είναι η άποψή τους ανάλογης αξίας με το έργο τους;
-πρέπει οι δημιουργοί να μας εξηγούν τα βαθύτερα νοήματα και τις αρετές των λογοτεχνημάτων τους;
-είναι γόνιμος ο διάλογος με τον X κριτικό (ή ιστολόγο) και με ποιους όρους;
-θα ήταν γόνιμο να υπάρχει μια στήλη στις εφημερίδες, όπου οι συγγραφείς να μπορούν να εκθέτουν τις απόψεις τους διαλεκτικά με τον κριτικό;
-πρέπει να πιστεύουμε τους συγγραφείς;
Οι ερωτήσεις μπορούν να πολλαπλασιαστούν, αλλά τουλάχιστον με αυτές τις λίγες τίθεται ένα πλαίσιο συζήτησης που να περιλαμβάνει και τους συγγραφείς και εμάς τους αναγνώστες.
-είναι σκόπιμο να γράψουν απαντητικό σημείωμα κατά του κριτικού (ή του ιστολόγου) που θα εκφραστεί με αρνητικό τρόπο για το έργο τους;
-αν ναι, με ποιο τρόπο θα εκθέσουν τη γνώμη τους;
-αν όχι, τι άλλο μπορούν να κάνουν, όταν νιώσουν ότι αδικούνται από τον όποιο (επίσημο και ανεπίσημο) αναγνώστη τους;
-είναι η άποψή τους ανάλογης αξίας με το έργο τους;
-πρέπει οι δημιουργοί να μας εξηγούν τα βαθύτερα νοήματα και τις αρετές των λογοτεχνημάτων τους;
-είναι γόνιμος ο διάλογος με τον X κριτικό (ή ιστολόγο) και με ποιους όρους;
-θα ήταν γόνιμο να υπάρχει μια στήλη στις εφημερίδες, όπου οι συγγραφείς να μπορούν να εκθέτουν τις απόψεις τους διαλεκτικά με τον κριτικό;
-πρέπει να πιστεύουμε τους συγγραφείς;
Οι ερωτήσεις μπορούν να πολλαπλασιαστούν, αλλά τουλάχιστον με αυτές τις λίγες τίθεται ένα πλαίσιο συζήτησης που να περιλαμβάνει και τους συγγραφείς και εμάς τους αναγνώστες.
Πατριάρχης Φώτιος
58 comments:
Μετά την τελευταία μου - χτεσινή και νυχτερινή - ανάρτηση/σχολιασμό του βιβλίου διηγημάτων με τίτλο ο Λοξίας (αναρτήθηκε εκεί που έγινε η συζήτηση για το συγκεκριμένο βιβλίο) νομίζω ότι: ναι μπορεί να δημιουργηθεί ένα πεδίο διαλόγου ανάμεσα στο συγγραφέα και τον κριτικό. Αλλά όχι για ένα συγκεκριμένο βιβλίο αλλά ΕΠ ΑΦΟΡΜΗ ΕΝΟΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ. Τι εννοώ; Αν ο κριτικός έχει την όποια προσέγγιση σε ένα ζήτημα που αναδεικνύεται επ΄αφορμή του βιβλίου του συγγραφέα (μια αισθητική αρχή, μια φιλοσοφική ή κοινωνική θέση) αυτό το ζήτημα να αποτελέσει το θέμα ενός γόνιμου διαλόγου. Και όχι η όποια γνώμη των δύο για την "αξία" του βιβλίου.
Ο διάλογος πρέπει να εκκινεί από ένα βιβλίο και μας πηγαίνει κάπου αλλού (είτε ως συμφωνία είτε ως διαφωνία).
Αλλά εμείς εδώ έχουμε μάθει να συζητάμε για τα βιβλία και όχι για τη γόνιμη αναδημιουργία τους που θα προκαλέσει νέες γόνιμες αναζητήσεις ΠΕΡΑΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ.
Λοιπόν ναι μπορούν αυτοί οι δυο να συνομιλήσουν επ αφορμή του βιβλίου και να πορευτούν σε ζητήματα πέραν του βιβλίου.
Πώς αλλιώς;
Διαφορετικά ο συγγραφέας και ο κριτικός ταυτίζονται - υπαρκτικά - με το γραπτό τους κείμενο οπότε δεν μας μένει παρά να αποδεχθούμε το Ντερινταϊκό ότι "τίποτα δεν υπάρχει εκτός κειμένου" (αν το καλοσκεφθείτε κάθε θεολογία της γραφής ή/και της Γραφής δεν μπορεί να διαφύγει της Ντερινταϊκής ρήσης).
Εγώ λοιπόν προτείνω να μην συνομιλούμε ως έγκλειστοι στα γραπτά μας κείμενα και ως υπάρξεις που προσδιορίζονται από τα γραπτά κείμενα (λόγου χάρη ο συγγραφέας υπάρχει λόγω του βιβλίου του και ο κριτικός πάλι υπάρχει ως κριτικός λόγω του κειμένου του).
Προτείνω να συνομιλούμε επ αφορμή γραπτών κειμένων - έξω από το κλειστό και αναπόδραστο της γραφής που ως μορφή - η γλώσσα είναι μορφή για την γλωσσολογία - αφηγείται από τον Φαίδρο μέχρι και τη Βίβλο το αναπόδραστη σχέση της γραφής με την πτώση μας από τον Παράδεισο.
Αντί να συνομιλούμε ως συγγραφέας - αναγνώστης, ως συγγραφέας - κριτικός προτείνω να συνομιλούμε ως συγγραφέας/πολίτης με έναν κριτικό/πολίτη, αναγνώστη/πολίτη.
Αρα να συνομιλούμε για τα γραπτά κείμενα σημειώνοντας τη σχέση μας με αυτά ως κοινωνική δράση, κίνηση, αλλαγή.
Το κείμενο ως κοινωνική δράση που θα έλεγε και εκείνος ο συγγραφέας - πολίτης Paul Ricoeur.
Καλημέρα
Βαγγέλης Ιντζίδης
υγ διαφορετικά και από την άποψη των όσων συμπεραίνων ανωτέρω Συγγραφέας, Κριτικός και Αναγνώστης ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ!
είναι δυνατόν να υπάρχει η ιδιότητα κάποιου δίχως την ολότητά του. Είναι δυνατόν να λέμε συγγραφέα κάποιο ανθρώπινο σώμα ή και ανθρώπινη ψυχή. Απο μια πρακτική γραφής - εν προκειμένω - να χαρακτηρίσουμε την ύπαρξη; Κι είναι η γραφή ένα σημείο - ίχνος της ύπαρξης; Ναι μπορεί να είναι. Αλλά όταν βλέπουμε το ίχνος δεν βλέπουμε αυτό που το ίχνος σημειώνει στο "χώμα του περάσματός μας από εδώ".
Β.Ι.
Πατριάρχη θα μου συγχωρέσεις που επανέρχομαι αλλά κάτι ακόμη: το κείμενο που κατορθώνει να το διαβάζεις ξεχνώντας τις ιδιότητές του αλλά εστιάζοντας μέσα στην προβληματική του είναι το κείμενο που εγώ το λέω μια κοινωνική πράξη. Σε ένα τέτοιο κείμενο δεν διαβάζει κανείς κάτω από τις γραμμές του (κοίτα πόσο καλός συγγραφέας είμαι μήτε κοίτα τι ευφυής κριτικός είμαι). Ξεχνάει τις ιδιότητες και ενδιαφέρεται για το ίδιο το κείμενο και το ζήτημα που του θέτει.
Διαφορετικά βλέπω να έρχεται η Μαίρη Αρώνη (η ανυπέρβλητη πάστα φλώρα και να λέει: δεν μπορώ να ζω σε έναν κόσμο με τέτοιο θόρυβο)
ΚΑΛΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΠΑΛΙ
Β.ι.
Ήδη το δήλωσα. Γιατί να μην παίρνουν θέση; Και όχι μόνο "απέναντι στις αρνητικές γνώμες" αλλά και απέναντι στις θετικές και απέναντι στις γνώμες γενικώς.
Και στο κάτω κάτω όταν ο συγγραφέας εκθέτει την δουλειά του επόμενο, λογικό και -ακόμη -επιθυμητό είναι αυτή η δουλειά να σχολιαστεί.
Ο κριτικός δεν γράφει; Δεν εκτίθεται; Απαγορεύεται να δεχτεί κριτική γιά το κείμενό του;
Γιατί; Άσε που υπάρχουν κριτικές που -καμμιά φορά- διαβάζονται περισσοτερο απ` το ίδιο το βιβλίο .
Οι στίχοι
"λόγια φανέρωμα ψυχής
και μέσα από τα κρυμμένα"
Δεν ισχύουν γιά όλους ;
-πρέπει να πιστεύουμε τους συγγραφείς;
Λάθος ερώτηση. Μην τους τσουβαλιάζουμε όλους μαζί. Άλλους ναι, άλλους όχι.
Μου έρχεται κάποιο όνομα που έγραψε απίστευτα βιβλία για αγωνιστικότητα /φρόνημα/στάση ζωής αλλά όταν ήρθε η στιγμή να αποδείξει αυτά που έγραφε κρύφτηκε πίσω από ένα γραφείο και άφησε άλλους να σκοτωθούν.
Και μου έρχεται στο νου και ο Λορένζος Μαβίλης. Πως να μην τον πιστέψεις ;
Καλημέρα Πατριάρχη
Καίρια τα ερωτήματα που θέτεις. Να αναφέρω ότι, απ' ό,τι έχω διαβάσει, η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ κριτικών και συγγραφέων ήταν μια συνήθης πρακτική στη λογοτεχνία μας, μέχρι την Δικτατορία. Από την δεκαετία του '70 ο 'θεσμός' αυτό άρχισε να φθίνει, όπως και οι περισσότεροι που έδιναν κάποια ποιότητα στην πεζογραφική και ποιητική παραγωγή μας. Το γεγονός ότι αρκετοί συγγραφείς ήταν και έμπειροι κριτικοί βοηθούσε στο να κρατούνται οι συζητήσεις σε υψηλό επίπεδο, χωρίς να καταφεύγουν σε προσωπικές προσβολές. Το να πούμε ότι 'απαγορεύεται' να απαντά ο συγγραφέας σε μια κριτική που θεωρεί ότι παρερμηνεύει το έργο του, είναι νομίζω αστήρικτο -αν όχι ιστορικό κατάλοιπο της δικτατορικής λογοκρισίας. Το ζητούμενο βέβαια είναι πώς θα απαντήσει ο συγγραφέας, και το αν θα ασχοληθεί με την ουσία της κριτικής - δεν είναι ο ρόλος του συγγραφέα να αποφασίζει αν είναι καλό η κακό το έργο του, αλλά θα πρέπει, αν το κρίνει απαραίτητο, να διασαφηνίζει το νόημα του κειμένου του, σε περίπτωση που θεωρεί ότι αυτό έχει παρερμηνευθεί από την κριτική.
Υπάρχουν συγγραφείς οι οποίοι εκδίδουν κείμενα δημιουργικά (fiction, ποίηση κλπ), αλλά και κείμενα θεωρητικά (φιλολογία, θεωρίας λογοτεχνίας, δοκίμια κλπ). Μέσα από τα δεύτερα έχουν την ευκαιρία να δείξουν τη δική τους άποψη για το τί είναι, τί πρέπει να είναι, τί θέλουν να είναι η λογοτεχνία.
Δε νομίζω ότι ο συγγραφεάς είναι ορθό/καλό/χρήσιμο να εξηγεί το έργο του. Το έργο του υπάρχει εκεί έξω, ο αναγνώστης, ο κριτικός το διαβάζουν δημιουργούν γνώμη την εκφράζουν.
Αν η αλήθεια (ή οι πολλές αλήθειες, όσες και οι αναγνώσεις) του βιβλίου δεν εμπεριέχονται ήδη στο βιβλίο, τότε ένα επεξηγηματικό σημείωμα μάλλον "δείχνει" τις αδυναμίες του εν λόγω κειμένου. Νομίζω ότι είναι καλύτερα ο συγγραφέας να πάρει την αρντηικές κριτικές με τις οποίες συμφωνεί και να δει πώς θα τις διορθώσει στην επόμενη λογοτεχνική του προσπάθεια.
(Νομίζω... Δεν ξέρω...)
α)Πρέπει να παίρνουν θέση ή όχι οι συγγραφείς απέναντι στις αρνητικές γνώμες που θα ακουστούν;
Ουτε "πρέπει" ούτε "δεν πρέπει". Ανάλογα πώς αισθάνεται και νομίζει εκείνη τη στιγμή. Και κυρίως αν αυτό τον ωφελεί στην πορεία του (όχι την εμπορική). Ίσως να έχει ανάγκη από μια άμυνα, για να συνεχίσει. Δεχόμενη σκληρή επίθεση από πολύ σημαντικό κριτικό (χαρακτήρισε το ιντερσίτυ "αποτυχημένο"), ένιωσα την ανάγκη να απαντήσω (ιδιωτικά, άλλωστε δημόσια δεν υπήρχε περίπτωση). Η απάντηση (με ειλικρινή αποδοχή από μέρους μου της ο υ σ ί α ς της κριτικής)με βοήθησε να συγκροτήσω σε λόγο τους σκοπούς μου, το όραμά μου.
β)Είναι σκόπιμο να γράψουν απαντητικό σημείωμα κατά του κριτικού (ή του ιστολόγου) που θα εκφραστεί με αρνητικό τρόπο για το έργο τους;
Το αν θα γράψουν ή όχι απαντήθηκε στο προηγούμενο. Τώρα (κι αυτό εν μέρει απαντήθηκε), η αρνητική κριτική από υπεύθυνο άνθρωπο δεν είναι ΠΟΤΕ αρνητική. Πάντα έχει να σου πει κάτι καλό. Είναι σαν να λες ότι ο δάσκαλος που εντοπίζει τις αδυναμίες του μαθητή δεν του κάνει καλό. Μπορεί να είναι αυστηρός ή και άδικος, αλλά και έτσι καλό σου κάνει! Η ζωή δεν είναι δίκαιη.
Υπάρχουν όμως και "κριτικές" αναγνωστών, μπλόγκερς κλπ που είναι βρισιές, ακόμη και αντικειμενικά ψέματα, για λόγους ανεξιχνίαστους. (είχα περιπτώσεις) Αυτές τις ΑΓΝΟΕΙΣ αυστηρά, αλλιώς, αντίο όραμα! Το μυαλό παθαίνει αναπόφευκτα έκπτωση!
γ)Αν ναι, με ποιο τρόπο θα εκθέσουν τη γνώμη τους;
Μετά το αυτονόητο "ευγενικά" (όχι για λόγους γλειψίματος, αλλά για λόγους αγωγής), θα αναφερθούν όχι στο εργο καθ εαυτό, αλλά στους γενικότερους σκοπούς τους και πώς ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΑΝ (όχι κατάφεραν) να τους αποδώσουν στο εν λόγω έργο. Έτσι θα δώσουν και μια εικόνα του εαυτού τους ως δημιουργού, και θα δείξουν ότι το εν λόγω έργο είναι μόνο ένα βηματάκι. (Εδώ λέω περίπου ό,τι ο Βαγγέλης στο πρώτο σχόλιο). Πιστεύω ότι ένας καλός κριτικός το εκτιμάει αυτό και το λαμβάνει υπόψη του για το μέλλον.
δ)Αν όχι, τι άλλο μπορούν να κάνουν, όταν νιώσουν ότι αδικούνται από τον όποιο (επίσημο και ανεπίσημο) αναγνώστη τους;
Τίποτα. Όλα είναι ψυχοφθόρα. ο δημιουργός δεν έχει το βιολογικό χρόνο να ασχολείται με αυτά. Η ζωή είναι γενικά σκληρή. Για την τέχνη ακόμα πιο σκληρή. Αλλά η τέχνη, κατά βάθος, είναι ανίκητη..
ε) Είναι η άποψή τους ανάλογης αξίας με το έργο τους;
θα πρωτοτυπήσω και θα πω ότι, τουλάχιστον για την πεζογραφία, συνήθως ..είναι! Αλλά πρέπει τώρα να ορίσουμε τα κριτήρια αξίας της απάντησης, οπότε μεγάλο θέμα!!
στ)πρέπει οι δημιουργοί να μας εξηγούν τα βαθύτερα νοήματα και τις αρετές των λογοτεχνημάτων τους;
ΟΧΙ ΒΕΒΑΙΑ. Μόνο, πολύ περιορισμένα, να λένε πώς εντάσσεται το εργο σε ένα γενικότερο όραμα και τι περίπου είναι το θέμα του. Γενικά, η ανάλυση βλάπτει. Αφαιρεί αναγνώστες, περιορίζει. Ο συγγραφέας δεν ξέρει πώς διαβάζεται το εργο του. Σε ιδιωτικές συζητήσεις βέβαια(συχνά ως τέτοιες εγώ εκλαμβάνω και τα μπλογκ) μπορεί να λέει "τα δικά του" (άνθρωπος είναι,αγωνίες έχει!), αλλά να μην υπαγορέυει ποτέ ρμηνείες
ζ)Είναι γόνιμος ο διάλογος με τον X κριτικό (ή ιστολόγο) και με ποιους όρους;
Σαφώς και είναι, σε συνθήκες ειλικρίνειας.
η)Θα ήταν γόνιμο να υπάρχει μια στήλη στις εφημερίδες, όπου οι συγγραφείς να μπορούν να εκθέτουν τις απόψεις τους διαλεκτικά με τον κριτικό;
Θεωρητικά ναι, στην πράξη όχι. Οι εφημερίδες είναι στημένα μαγαζιά. (Μπορεί να υπάρξει μια εξαίρεση κάποια στιγμή)
θ)Πρέπει να πιστεύουμε τους συγγραφείς;
Εξαρτάται. Συνήθως είναι ειλικρινείς, αλλά τυφλωμένοι από το εγώ τους. Όσο πιο πολύ μιλάνε, τόσο πιο ευάλωτοι γίνονται. Πάλι το να μη μιλάνε και καθόλου, δεν ξέρω...
Και κάτι σε αυτό που λέει η Μάιρη: Πράγματι μπορεί να υπάρχουν άλλα κείμενα όπου ο συγγραφέας εκφράζει τις θεωρητικές απόψεις του. Το πρόβλημα είναι ότι ο λόγος της διανόησης (ως διατύπωση εννοώ, αλ΄΄α και ως προσε΄γγιση των πραγμα΄των)δεν είναι πάντα σύμμαχος του λόγου της δημιουργίας. Κι ο συγγραφέας-λογοτέχνης, αν πρέπει να επιλέξει, θα επιλέξει το δεύτερο. Αυτά όλα βέβαια εξαρτώνται και από τις συνθήκες της ζωής: αν εχεις παράλληλα και κάτι άλλο να κάνεις για να βγάλεις το ψωμί σου, δεν έχεις χρόνο!
Επίσης όλα τα παραπάνω εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες χαρακτήρα, ακόμα και φύλου (οι άντρες είναι πιο άμεσοι στις απαντήσεις. Συχνά οι διάλογοι μου θυμίζουν -με συγχωρείτε!- αστείες αρσενικές κοκορομαχίες). Επίσης, κάτι που συχνά ξεχνάμε, εξαρτώνται από την ηλικία: ένας νεότερος δεν έχει τη συναίσθηση του χρόνου που χάνει, και είναι πιο ευάλωτος, όπως και να το κάνουμε, σε ανομολόγητα όνειρα κοινωνικής καταξίωσης.
Ευχαριστώ για την ανοχή.
Πάντως να προσθέσω ότι μερικές φορές οι κριτικές είναι τόσο δυσανάλογα επαινετικές, ή φλύαρες τονίζοντας ως μέγιστα κατορθώματα αυτά που όλοι πάνω κάτω κάνουν, ή αναγουν το κοινότοπο και το επαναληφθέν επί δεκαετίες σε μέγιστο κατόρθωμα, που αν ο επαινούμενος συγγραφέας τις πιστέψει την πάτησε, ενώ ο κριτικός μας λέει περίπου φανερά "εγώ τώρα δεν είμαι κριτικός, απλώς μου είπανε να γράψω!" Χάλια...
(υγ: εκεί που αυτό γίνεται εντελώς κωμικό είναι στην ποίηση)
Ένα σονέτο του Μαβίλη πρέπει να είναι προτιμότερον των Ελεύθερων Πολιορκημένων που έγραψε ο Σολωμός ή των Ωδών του Κάλβου. Αφού ο πρώτος πολέμησε και χάθηκε στο πεδίο των μαχών και οι άλλοι δύο ΟΥΔΕΜΙΑ - μα ουδεμία - μάχη. Και είναι κατάπτυστοι οι κριτικοί που δεν ανάγουν σε κριτήριο την απώλεια των λογοτεχνών στο πεδίον των μαχών. Είναι να μην απογοητεύεται κανείς!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
Χτες είδα στην TV τον κ.Αηβαλιώτη του ΛΑΟΣ (δεν θυμάμαι που πρέπει να μπαίνει ο τόνος της Ελευθερίας) να αγορεύει στη Βουλή. Προφανώς υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και επέστρεψε στα καθήκοντά του. Συμφωνώ επίσης με εκείνον τον πίνακα όπου βάζετε από τη μια χρονολογίες και από την άλλη τραγωδίες του ελληνισμού. Στην τρίτη στήλη βάζετε ποιοι κυβερνούσαν τη χώρα την ίδια περίοδο. Και τα συμπεράσματα δικά σας. Αχ Πελεγκρίνα μου είναι οι αρσενικές κοκορομαχίες ατέλειωτες...Είναι η ανασφάλεια της επάρκειας που...τους το κάνει αυτό... Τι να πούμε κι εμείς...
Έφη Σ.
Αγαπητέ Πατριάρχη,
καλησπέρα. Διάβασα τις γνώμες των λοιπών θαμώνων, πλέον, του Καφέ και νομίζω ότι όλοι συγκλίνουμε στο ότι θεμελιώδες στην όποια κριτική ασκηθεί είναι ο τρόπος που αυτή θα εκφραστεί. Σε συνέντευξή του στον ΕΤ ο Παύλος Μάτεσις είπε: «Ο κριτικός οφείλει να κρίνει το πώς έγραψες και όχι να σου υποδεικνύει πώς θα γράψεις». Κι από ότι μπόρεσα να καταλάβω, η δική σου κριτική στο βιβλίο του κ.Σπ.Γιανναρά εμπίπτει στην πρώτη περίπτωση. Θα συμφωνήσω με την Pelegrina στο θέμα της ειλικρίνειας.Κάθε κριτική οφείλει να είναι καλόπιστη και επικοδομητική για το λογοτεχνικό έργο, ακόμη και η πιο αρνητική (το έχουμε πει με πολλούς πολλούς τρόπους αυτό). Όταν πριν από καιρό άσκησα κριτική σ΄έναν συγγραφέα, (μισή θετική, μισή με ερωτηματικό ως προς κάποια λάθη που εντόπισα στο βιβλίο του που είχαν κατ' επέκταση σημασία για το νόημα της ανάγνωσης) εκείνος το δέχτηκε τόσο απλά και χωρίς καμμία επιφύλαξη που στην αρχή νόμισα ότι με είχε μπερδέψει με κάποιο άλλο πρόσωπο! Στην αντίθετη περίπτωση, της δριμείας και κακόπιστης κριτικής, ο/η συγγραφέας οφείλει να υπερασπιστεί το έργο του/της, εάν βέβαια το θέλει, να δώσει κάποιες γενικές κατευθύνσεις ως προς την γραφή του/της, ίσως και τους λόγους που τον/την οδήγησαν να γράψει με έναν συγκεκριμένο τρόπο αυτό που έγραψε αλλά όχι και να το εξηγήσει - θα ήταν σαν να επιβάλλει την οπτική του/της.
Κυρία Έφη Σ.
Η ερώτηση είναι :
«-πρέπει να πιστεύουμε τους συγγραφείς;»
Και η απάντηση μου είναι :
»Λάθος ερώτηση. Μην τους τσουβαλιάζουμε όλους μαζί. Άλλους ναι, άλλους όχι.
Μου έρχεται κάποιο όνομα που έγραψε απίστευτα βιβλία για αγωνιστικότητα /φρόνημα/στάση ζωής αλλά όταν ήρθε η στιγμή να αποδείξει αυτά που έγραφε κρύφτηκε πίσω από ένα γραφείο και άφησε άλλους να σκοτωθούν.
Και μου έρχεται στο νου και ο Λορένζος Μαβίλης. Πως να μην τον πιστέψεις ;»
Δεν βλέπω να γίνεται καμμιά αναφορά σε λογοτεχνική ή άλλου είδους αξία. Μόνο αν πρέπει να πιστεύει κανείς ή όχι κάποιον συγγραφέα. Μόνο αν ο συγγραφέας είναι συνεπής με όσα γράφει ή όχι. Χρησιμοποιήθηκε ως παράδειγμα ο Μαβίλης. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο Επίκουρος, ή ο Μάρκος Αυρήλιος, ή ο Χέμινγουέη , ή οποιοσδήποτε άλλος.
Για το σχόλιο :
«Ένα σονέτο του Μαβίλη πρέπει να είναι προτιμότερον των Ελεύθερων Πολιορκημένων που έγραψε ο Σολωμός ή των Ωδών του Κάλβου. Αφού ο πρώτος πολέμησε και χάθηκε στο πεδίο των μαχών και οι άλλοι δύο ΟΥΔΕΜΙΑ - μα ουδεμία - μάχη. Και είναι κατάπτυστοι οι κριτικοί που δεν ανάγουν σε κριτήριο την απώλεια των λογοτεχνών στο πεδίον των μαχών. Είναι να μην απογοητεύεται κανείς!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!»
Το μόνο που έχω να πω είναι ότι ίσως τα ελληνικά μου δεν είναι αρκούντως ικανοποιητικά, με συνέπεια οι λιτές συνήθως αναρτήσεις μου να οδηγούν σε καταστάσεις :
-Καλημέρα Γιάννη
-Κουκιά σπέρνω.
«Συμφωνώ επίσης με εκείνον τον πίνακα όπου βάζετε από τη μια χρονολογίες και από την άλλη τραγωδίες του ελληνισμού. Στην τρίτη στήλη βάζετε ποιοι κυβερνούσαν τη χώρα την ίδια περίοδο. Και τα συμπεράσματα δικά σας.»
???
Φαίνεται ότι το θέμα έχει ενδιαφέρον, αν κρίνω από τη συμμετοχή των φίλων του Βιβλιοκαφέ. Παρατήρησα ποικίλες τάσεις και ήπια διατυπωμένες αντίθετες απόψεις.
Η δική μου γνώμη είναι συνοπτικά αυτή:
α. το κείμενο, από τη στιγμή που θα δημοσιευτεί, δεν ανήκει στον συγγραφέα, αλλά αποκτά αυτονομία και έγκειται στους κανόνες του αυτοπροσδιορισμού.
β. ως εκ τούτου ο δημιουργός δεν έχει πλέον δικαιοδοσία στην πληροφορητικότητά του, δεν είναι ο κηδεμόνας που πρέπει να το προστατεύσει και πολύ περισσότερο να το εξηγήσει.
γ. αν οι προθέσεις του δεν πέρασαν στον αναγνώστη, φταίει πρώτιστα ο ίδιος (ή γενικά η εποχή που δεν είναι ακόμα έτοιμη να δεχτεί τολμήματα σαν το δικό του). Παρερμηνείες δεν υπάρχουν επειδή αφενός δεν υπάρχει μία και μοναδική ερμηνεία (ούτε φυσικά του λογοτέχνη) και αφετέρου επειδή κάθε ανάγνωση έχει τη δική της ματιά σύλληψης του κειμένου [προσοχή δεν φτάνω στη σχετικοκρατία της αποδόμησης ότι κάθε ανάγνωση είναι σωστή, αλλά απλώς ότι δεν είναι ο δημιουργός αυτός που θα καθορίσει ποια είναι η σωστή: μάλλον η συνολική αποτίμηση του έργου θα την καθορίσει]. Επομένως, διαφωνώ με τη φίλη Εύα Στάμου, γιατί δεν πιστεύω στη γνησιότητα της ερμηνείας του ίδιου του συγγραφέα ούτε και στην απόκλιση της κριτικής ως παρερμηνεία. Η λογοτεχνία είναι πολυσημία που δεν περιορίζεται.
δ. όταν, λοιπόν, ο συγγραφέας επιχειρεί να εκθέσει τις απόψεις του για το έργο του (κανείς δεν μπορεί να τον εμποδίσει), θα ακουστεί σαν μια ακόμα φωνή και όχι σαν την αυθεντία που θα φωτίσει το έργο με το φως της γνώσης!
ε. μου άρεσε ο λόγος του Β. Ιντζίδη ότι η συζήτηση θα γίνει επ' αφορμή του βιβλίου και δεν θα έρθει ο λογοτέχνης να καταθέσει την αυτοεκτίμησή του. Αν δεν μπορεί το έργο του να το κάνει από μόνο του, καλύτερα αυτός να σιωπήσει... Κάτι τέτοιο, νομίζω, λέει και η Mary.
ς. το μόνο ουσιαστικό ίσως που μπορεί να κάνει ο συγγραφέας είναι να εκθέσει τις ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ του (και αυτό κάνει λ.χ. στις συνεντεύξεις του), άποψη που με βρίσκει σύμφωνο με την Pellegrina.
Πατριάρχης Φώτιος
Να σας βάλω τώρα ένα χαριτωμένο: τι γίνεται στην περίπτωση που ο συγγραφέας, ως διανοούμενος, και "πνευματικός άνθρωπος", ως προσωπικότητα δηλαδή, είναι ΠΙΟ ΜΟΡΦΩΜΕΝΟΣ, ΠΙΟ ΩΡΙΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑ ΣΚΕΨΗΣ από τον κριτικό! Θα μου πεις: Και σε αυτή την περίπτωση ό,τι και να πει ο κριτικός, καλό θα είναι. θα σου πω "Ναι, αλλά δευτερεύον. Μπορεί να εντοπίσει πχ σφάλματα αφήγησης, αλλά δεν θα καταλάβει πολλά από τη σκέψη του συγγραφέα, ειδικά αν αυτή δεν μπαίνει στα καλούπια που μπορεί να μάθει από βιβλία!
Κι ένα σχόλιο στο του Μάτεσι: Έτσι όπως διατυπώνεται φάινεται απολύτως σωστό. Αλλά: το "Πως" στη λογοτεχνία είναι συχνά (να μην πω πάντα) το "Τι". Ταυτίζονται. Το ίδιο θέμα αλλιώς γραμμένο γίνεται άλλο θέμα. Αν λοιπόν ο κριτικός σχολιάζει αρνητικά, επειδή από ΑΥΤΗ ΤΗ ΓΡΑΦΗ βγαίνει πχ ένα κείμενο με μίζερα και ανιαρά νοήματα, αυτό "ακούγεται" σαν να σου λέει ΤΙ να γράφεις. "Μη γράφεις τέτοια μίζερα θέματα, βρες άλλα". Γενικά, δεν νομίζω ότι πρέπει να κατακρίνουμε τους κριτικούς που μ ο ι ά ζ ο υ ν να σου λένε ΤΙ να γράφεις. Δεν κάνουν αυτό (λέω εγώ!), απλώς ψάχνουν μεσα στη λογοτεχνία πράγματα που αγαπούν και δεν τα βρίσκουν. Αν τώρα τους εισπράττουμε ως ιστρούκτορες μάλλον εμείς δεν έχουμε απαλλαγεί από τον "μπαμπά μέσα μας". Ας λένε οι άνθρωποι ό,τι θέλουν κι εμείς ας πάρουμε ό,τι μας ταιριάζει. Γιατί να είμαστε δογματικοί απέναντι στους κριτικούς, αφού απεχθανόμαστε το αντίστροφο;
Pellegrina,
σ' αυτή την περίπτωση, πιστεύω, ότι και πάλι δεν χρειάζεται να βγει ο συγγραφέας και να διατυμπανίσει το όποιο λάθος. Θα μιλήσουν οι άλλοι κριτικοί (ή ιστολόγοι) και το ατόπημα θα μείνει στο περιθώριο.
Ακόμα και από άποψη τακτικής θα ήταν άστοχο να δώσει σημασία ο δημιουργός σε όποιο σημείο της κριτικής φαίνεται στα μάτια του ή στα μάτια του κοινού αδύναμο.
Πατριάρχης Φώτιος
Καλημέρα. Αυτό είναι αυτονόητο, εγώ το εννοούσα γενικότερα :τι γίνεται σε αυτή την περίπτωση, τι κύρος έχει αυτός ο κριτικός κλπ. Αλλα ξέφυγα, όπως πάντα.
"Τακτικής";. Τι τακτικής; Η τακτική προϋποθέτει το "στρατηγικό" στόχο της. Έχει ο συγγραφέας κάτι τέτοιο; Πολεμιστής είναι;
(πάλι ξεφεύγω!)
Προσωπικά πιστεύω πώς όχι, οι συγγραφείς δεν πρέπει να απαντούν στους κριτικούς, εκτός κι αν οι τελευταίοι κάνουν κάποια λάθος επισήμανση (π.χ. αν πουν ότι κάτι είναι λάθος, ενώ είναι σωστό). Αντικειμενικές κριτικές σπάνια δημοσιεύονται, αλλά γι' αυτόν ακριβώς το λόγο αξίζει να διαβάζονται. Ο συγγραφέας μπορεί να πάρει πολλά από κάποιον που έχει την ικανότητα να δει το γραπτό του με ένα άλλο, πιο καθαρό μάτι. Μέρα καλή
Μάκη,
συμφωνούμε. Φαντάζομαι όταν λες "λάθος επισήμανση" εννοείς πραγματολογικού τύπου, δηλαδή να πει ο κριτικός ή ο ιστολόγος ότι ο ήρωας του βιβλίου είναι φούρναρης ενώ αυτός να είναι μανάβης. Αυτό εννοείς όντως;
Πατριάρχης Φώτιος
Λοιπόν από πάρα πολύ καιρό εγώ εχω μια (ήσσονα) απορία "τακτικής" που μάλλον εδώ ταιριάζει να εκφράσω. Σε κ ά θ ε περίπτωση (πλην της βρισιάς),εγώ νομίζω, από τους καλούς τροπους που ξέρω, ότι ο συγγραφέας πρέπει οπωσδήποτε να λέει ένα τυπικό "ευχαριστώ". Δημόσια βλέπω δεν γίνεται, αλλά ιδιωτικά γίνεται; Αν όχι, γιατί; Δεν ισχύουν οι κανόνες καλών τρόπων στο χώρο του βιβλίου; Ακόμα κι αν μου πείτε, "δουλειά του είναι του κριτικού, δεν μπαίνει θέμα ευχαριστιών", θα σας πω "μα και σε όλες τις δουλειές, και στο ψιλικατζίδικο ακόμα να ψωνίσουμε, ευχαριστώ λέμε" Τι είθισται;
υγ: όχι ότι αν μου πείτε ότι είθισται το αντίθετο εγώ θα πάψω να λέω ευχαριστώ! εγώ κάνω πάντα το δικό μου! Αλλά από περιέργεια, τι είθισται;
Καλησπέρα Πατριάρχη.
Όλοι κρινόμαστε με βάση το έργο μας. Δεν κατανοώ γιατί εάν κάποιος δηλώσει κριτικός πρέπει αυτόματα να θεωρείται υπεράνω κριτικής. Δεν νομίζω ότι ο δημιουργός ενός λογοτεχνικού έργου βρίσκεται σε μία σφαίρα υπερβατική που του υπαγορεύει να μην συνομιλεί με όσους ασχολούνται θετικά ή αρνητικά με το έργο του. Σε καμία περίπτωση δεν υποχρεούται να το κάνει, ούτε προτείνω ότι αυτό πρέπει να συμβαίνει. Δεν βλέπω όμως το λόγο γιατί θα πρέπει εκ προοιμίου να φιμώνεται ο δημιουργός ενός σονέτου, μιας ταινίας ή ενός πεζογραφήματος και να του 'απαγορεύεται΄η συμμετοχή σε έναν διάλογο που αφορά την σημασία, τις αρετές ή τα ελαττώματα του έργου του. Ο συγγραφέας δε φέρει το αλάθητο αλλά το ίδιο ισχύει και για τον κάθε κριτικό. Εννοείται ότι όλα αυτά πρέπει να αφορούν το ίδιο το κείμενο και όχι την προσωπικότητα είτε του δημιουργού, είτε αυτών που τον κρίνουν.
Μα, Εύα μου, δεν μιλάμε για κριτικό! Μιλάμε για οποιονδήποτε εκφέρει γνώμη, για έναν απλό αναγνώστη, έναν ιστολόγο σαν του λόγου μου, έναν που έχει βήμα. Δεν μιλάμε για αλάθητο. Απλώς αυτό δεν πρέπει να το κάνει ο ίδιος ο συγγραφέας, γιατί θα φανεί ότι πάει να διορθώσει από θέση ισχύος κι αυτό σημαίνει δυνάμει οίηση.
Τον κριτικό, μιας και το έφερες στο τραπέζι της συζήτησης, θα τον κρίνει ο κόσμος, οι άλλοι συγγραφείς από τα βήματα που έχουν και κυρίως ο χρόνος.
Επαναλαμβάνω δεν μιλάμε για κριτική σε κριτικό, αλλά για υπεράσπιση του έργου του εκ μέρους του δημιουργού.
Πατριάρχης Φώτιος
Αν και δεν είμαι... Μάκης, ναι, αυτό εννοώ Πατριάρχη. Μέρα καλή
Λάκη, συγγνώμη για την αλλαγή ονόματος.
Κατά βάση ο συγγραφέας φυσικά δε στερείται το δικαίωμα λόγου, αλλά το "πρέπει" που θέτουμε είναι ηθικό-δεοντολογικό, είναι δηλαδή στην ευχέρειά του πώς θα χειριστεί τον λόγο του, πόσο θα εκτεθεί. Μη πούνε ότι πάμε να φιμώσουμε τον συγγραφέα...
Πατριάρχης Φώτιος
Καλημέρα, να σας πω κι άλλο: επιμένοντας στην υπεράσπιση του μόλις (γιατί συνήθως αυτά γίνονται με όρους επικαιρότητας)δημοσιευμένου έργου τους, οι συγγραφείς μήπως δεσμεύονται σε ένα χώρο σκέψης από τον οποίο κανονικά πρέπει να φύγουν, για να προχωρήσουν; Με άλλα λόγια, η πολλή φλυαρία από μέρους τους μήπως βλάπτει, όχι μόνο από άποψη "έκθεσης" και αδυνατίσματος της πολυσημίας (άρα και γοητείας) του εργου, αλλά και από την άποψη της δικής τους ωρίμασης και εξέλιξης;
Pellegrina,
κι αυτό που λες ανήκει σ' αυτό που εννοώ με τον όρο "τακτική". Δηλαδή το πρόσωπο-συγγραφέας καλό είναι να απέχει από τον συγγραφέα και να απομακρύνεται από το πρόσφατο έργο του, ώστε να μπορεί να το δει και πιο κριτικά.
Πατριάρχης Φώτιος
Καλημέρα,
αυτή η αποστασιοποίηση δεν θα λειτουργήσει αρνητικά για τον συγγραφέα;
Η συγγραφη ειναι μια τοσο πολυπλοκη και μοναχική εσωτερικη διεργασία, ενα βιβλιο με στοχευση ειναι ενας τοσο περιπλοκος, δαιδαλωδης μηχανισμός που η αποτιμηση του σε 200-300 λεξεις ισουται με εκεινο που λεμε οταν βγαινουμε απο το σινεμα (μου αρεσε δε μου αρεσε η ταινια). Ο οποιος κριτικος οφειλει μοναχα δυο πραγματα. Να ειναι καλοπροαιρετος και να στεκεται στο υψος της προθεσης του συγγραφεα.
sue ποιον συγγραφέα εννοεις; (εκείνον που άσκησες κριτική και την πήρε απλά);
Sue,
από το να εγκλωβιστεί στο προηγούμενο βιβλίο του και είτε να επαναπαυτεί σ' αυτό είτε να γίνει μανιέρα, προτιμώ να δω στο επόμενο έργο του έναν φρέσκο δημιουργό.
Κώστα,
σε ποια πρόθεση αναφέρεσαι;
Αυτό που θα ήθελε να είναι το βιβλίο του;
Ή τελικά μετράει το αποτέλεσμα όπως διαμορφώθηκε πέρα από τις προθέσεις, μέσα στη γλώσσα και στην πλοκή;
Ο κριτικός και ο ιστολόγος δεν πρέπει να ψάχνει τον συγγραφέα αλλά τον αναγνώστη.
Πατριάρχης Φώτιος
πατριαρχα, κατ αρχήν μίλα για βιβλία που θα ασχοληθεί κάνεις, για βιβλία με ένα μίνιμουμ ενδιαφέροντος. Και εννοώ ότι πολλές φόρες οι κριτικοί μιλούν δυνητικά για ένα "άλλο βιβλίο" όχι εκείνο που ειχε πρόθεση να γράψει ο συγγραφέας αλλα εκείνο που θα ήθελαν εκείνοι να ειχε γράψει. Στήνουν μπροστά στη συγκεκριμένη σύνθεση μαι άλλη "ιδανική" και συγκρίνουν.
Ο κάθε συγγραφέας μέσα από το έργο του κατατείνει κάπου. Το εάν το κατάφερε η όχι θα πρέπει να κριθεί με βάσει τις προθέσεις του. Γράφει πχ επιστημονική φαντασία, παστοραλ νοβελ, ηθογραφία , μεταμοντέρνο και κρίνεται βάσει της πρόθεσης του. Γι αυτό πχ μου φαίνεται αδιανόητο να ψέγεται για "διακριτικότητα" και "περίκλειστο κόσμο" ένα βιβλιο το όποιο ακριβώς αυτον τον κόσμο ήθελε να εξετάσει.
Όσο για τον αναγνώστη όσο και να το ψάξει ο κριτικός δεν θα τον βρει γιατί, ευτυχώς, δεν είναι ένας.
λαθάκι που διαστρέβλωσε την πρωτη πρόταση....
"πατριαρχα, κατ αρχήν μ ι λ ά ω για βιβλία που θα ασχοληθεί κάνεις..."
Κώστα,
τις προθέσεις του δημιουργού τις ξέρει μόνο ο ίδιος (αν τις ξέρει κι αυτός). Εγω ως αναγνώστης δεν είμαι υποχρεωμένος να τις ψάξω, ούτε να διαβάσω συνεντεύξεις του για να πάρω γραμμή. Μπροστά μου έχω το ίδιο το κείμενο και τον ανοικτό του ορίζοντα να το ερμηνεύσω σεβόμενος μόνο τη γραφή και την πληροφορητικότητά του. Ο βιογραφισμός, η ψυχανάλυση του δημιουργού ή η κοινωνιολογία της γραφής είναι πεδία δευτερεύοντα (και εν μέρει ξεπερασμένα).
Το κείμενο στήνει τον κόσμο μέσα στον οποίο εγώ βάζω τα χρώματα. Ο συγγραφέας πολλές φορές δεν μπορεί να συλλάβει τη δυναμική του έργου του. Όσο για τα είδη μυθιστορήματος που αναφέρεις ως παράδειγμα, δεν ανήκουν στις προθέσεις του συγγραφέα, αλλά στις συνθήκες ανάγνωσης του έργου και γι' αυτό φυσικά θα ληφθούν υπόψη.
Πατριάρχης Φώτιος
ΥΓ. Σ' ευχαριστώ για τις αφορμές που δίνεις.
Αναφέρομαι γενικά στον κάθε συγγραφέα, στο έργο του οποίου ασκήθηκε κριτική. Η απορία που έχω είναι αν θα πρέπει ο συγγραφέας να δηλώσει απλώς "παρόν", δλδ ότι ακούει την κριτική έστω και αν δεν απαντήσει. Στην περίπτωση που αποστασιοποιηθεί πλήρως (στάση "δεν ακούω-δεν απαντώ"), αυτό δεν θα σημαίνει ότι απαξιεί;
Πατριάρχη, εννοώ την στάση στο συγκεκριμένο βιβλίο-αντικείμενο κριτικής. Βεβαίως ο συγγραφέας οφείλει να κρατήσει αποστάσεις από το προηγούμενο έργο του για να μπορέσει να δημιουργήσει και όχι να επαναληφθεί στο επόμενο έργο του.
Πατριαρχα, νομίζω ότι ένας αναγνώστης που ξέρει να διαβάζει λογοτεχνία μπορεί να αποκωδικοποιήσει τις προθέσεις ενός δημιουργού. Τουλάχιστον αυτό θα πρέπει να συμβαίνει στον ειδικό αναγνώστη που είναι ο κριτικός. Η αν θέλετε, αυτό απαιτείται. Διότι αν δεν μπορεί ούτε την πρόθεση, την τάση, το βηματισμό, το κλείσιμο ματιού, την αναφορά του συγγραφέα να αναγνωρίσει, τότε…
Εκεί που συμφωνώ είναι ότι εν τέλει όλα είναι το κείμενο και ο ορίζοντας του. Εκεί παίζονται όλα και ακριβώς εκεί βρίσκεται το έδαφος το οποίο κριτικός οφείλει να εξορύξει και να αναληφθεί τις προθέσεις του δημιουργού. Ωστόσο δεν είπα τίποτα για ψυχανάλυση του δημιουργού ούτε για συνεντεύξεις (τι σχέση έχουν αυτά με την κριτική;- εκτός βεβαία αν ο συγγραφέας δηλώνει ευθαρσώς τους στόχους του, βοηθώντας τον κρίκο να του επισημάνει αν έτυχε η όχι)
Εκεί που διαφωνώ κάθετα είναι κάτι που νομίζω είναι αυτονόητο και μάλλον δεν θα το εκφράσατε σωστά. (Εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων) ο ικανός συγγραφεας συλλαμβάνει τη δυναμική του έργου του πολύ , μα πολύ καλύτερα από τον αναγνώστη. Υπάρχουν μεγάλα βιβλία που έχουν διαβαστεί δεκαετίες λάθος , ενώ η πρόθεση του δημιουργού τους ήταν άλλη…
ΥΓ. Σ' ευχαριστώ για τις αφορμές που δίνεις
Πατριαρχα, νομίζω ότι ένας αναγνώστης που ξέρει να διαβάζει λογοτεχνία μπορεί να αποκωδικοποιήσει τις προθέσεις ενός δημιουργού. Τουλάχιστον αυτό θα πρέπει να συμβαίνει στον ειδικό αναγνώστη που είναι ο κριτικός. Η αν θέλετε, αυτό απαιτείται. Διότι αν δεν μπορεί ούτε την πρόθεση, την τάση, το βηματισμό, το κλείσιμο ματιού, την αναφορά του συγγραφέα να αναγνωρίσει, τότε…
Εκεί που συμφωνώ είναι ότι εν τέλει όλα είναι το κείμενο και ο ορίζοντας του. Εκεί παίζονται όλα και ακριβώς εκεί βρίσκεται το έδαφος το οποίο κριτικός οφείλει να εξορύξει και να αντιληφθεί τις προθέσεις του δημιουργού. Ωστόσο δεν είπα τίποτα για ψυχανάλυση του δημιουργού ούτε για συνεντεύξεις (τι σχέση έχουν αυτά με την κριτική;- εκτός βεβαία αν ο συγγραφέας δηλώνει ευθαρσώς τους στόχους του, βοηθώντας τον κριτικό να του επισημάνει αν έτυχε η όχι)
Εκεί που διαφωνώ κάθετα είναι κάτι που νομίζω είναι αυτονόητο και μάλλον δεν θα το εκφράσατε σωστά. (Εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων) ο ικανός συγγραφεας συλλαμβάνει τη δυναμική του έργου του πολύ , μα πολύ καλύτερα από τον αναγνώστη. Υπάρχουν μεγάλα βιβλία που έχουν διαβαστεί δεκαετίες λάθος , ενώ η πρόθεση του δημιουργού τους ήταν άλλη…
Κώστα,
διαφωνούμε στο εξής ριζικά, απ' ό,τι φαίνεται:
η πρόθεση του δημιουργού δεν είναι πλέον η ασφαλής ερμηνεία. Η θεωρία της λογοτεχνίας τείνει στην ανοικτότητα των ερμηνειών, μία από τις οποίες είναι του συγγραφέα και μάλιστα όχι η εξήγηση-αυθεντία που θα καθορίσει το σωστό.
Επομένως, η έννοια των λανθασμένων ερμηνειών, που αναφέρεις, οι οποίες θεωρούνται εσφαλμένες με κριτήριο την άποψη του λογοτέχνη, είναι πια μια συγγραφοκεντρική αντίληψη που χάνει όλο και περισσότερο έδαφος.
Γι' αυτό βρίσκω ότι η φράση σου "Υπάρχουν μεγάλα βιβλία που έχουν διαβαστεί δεκαετίες λάθος , ενώ η πρόθεση του δημιουργού τους ήταν άλλη…" δεν ανταποκρίνεται στην εξ ορισμού πολυσημία της λογοτεχνίας.
Ευτυχώς για μας τους αναγνώστες η αυθεντία του συγγραφέα περιορίζεται όλο και περισσότερο, ενώ αυξάνεται η δυνατότητα να διαβαστεί το έργο μέσα στην "αυτο-τέλεια" της γραφής του.
Πατριάρχης Φώτιος
Sue,
με την αποστασιοποίηση δεν εννοώ "δεν ακούω, δεν απαντώ", αλλά το ότι ο συγγραφέας δεν αναμιγνύεται, σκέφτεται, εκτιμά όσα γράφονται κι αφήνει το έργο του να ακολουθήσει το δρόμο του. Όταν τον ρωτήσουν σε συνεντεύξεις ή παρουσιάσεις, εκφράζει απλώς το πιστεύω του, που δεν είναι αυθεντία.
Πατριάρχης Φώτιος
Νομίζω ότι υπάρχει η παρεξήγηση που δημιουργεί η ανεπάρκεια του μέσου (του δικτύου εννοώ). δεν διαφωνώ ότι ερμηνείες υπάρχουν όσες και οι αναγνώστες. Εννοείται. Ο Οδυσσέας μπορεί να διαβαστεί από εκατό μεριές. Ανήκει στον αναγνώστη και τον κανει ότι θέλει. Όμως ο κριτικός, που δεν θεωρείται ως ο μέσος αναγνώστης, αν δεν καταλάβει τα κλειδιά που έχει εγκατασπείρει ο Τζοις στο κείμενο, κλειδιά που είναι δηλωτικά της πρόθεσης του, έχει αποτύχει.
Με λίγα λόγια ο συγγραφέας σπέρνει ίχνη, αν ο κριτικός δεν τα αντιλήφθη δεν φταίει εκείνος (ο συγγραφέας).
Ερμηνείας υπάρχουν όσες και οι εγκέφαλοι. Όσο φυσικά απλώνονται οι ερμηνείες τόσο πιο ενδιαφέρον γίνεται και για τον συγγραφέα.
Όταν λέω για βιβλία που έχουν διαβαστεί λάθος, εννοώ πχ τη Λολίτα του Ναμπόκοφ, ένα βιβλιο με σαφέστατη ειρωνική στόχευση της οποίας η παρανάγνωση τα πρώτα χρόνια ήταν χαρακτηριστική. Για να μη μιλήσω για τον Καχτίτση, τον Εγγονόπουλο, ακόμα και τον Φίλιπ Ντικ κλπ. Στο σινεμά το αντίστοιχο ήταν ο Χίτσκοκ πριν το πάρουν χαμπάρι οι γάλλοι, ο Τερενς μάλικ κλπ.
Φυσικά και δεν πιστεύω στην αυθεντία του συγγραφέα. Καμία αυθεντία. Αλλα πιστεύω ότι ο κριτικός ως πιο εξειδικευμένος αναγνώστες οφείλει να αναγνωρίζει κώδικες, σημεία, ίχνη. Αν δεν έχει ταύτη τη δυνατότητα τότε απλά είναι ένας κι αυτός ένα αναγνώστης σαν τους άλλους κάτι καθόλου μειωτικό φυσικά.
Το κείμενο είναι ένας ζωντανός οργανισμός που φέγγει σημεία. Σημασία έχει το βλέμμα σου ως προς αυτόν. Εισέπραξε τα πρώτα, και ύστερα ερμήνευσε τα όπως θέλεις.
Κώστα,
συνεχίζω με τις αφορμές που αφήνεις.
1. Ναι, ο κριτικός είναι κάτι παραπάνω από απλός αναγνώστης, αλλά άυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να ταυτιστεί με τον συγγραφέα.
2. τα κλειδιά ύπάρχουν μέσα στο έργο και δεν ταυτίζονται με τις προθέσεις του δημιουργού τους. Πολλά απ' αυτά άλλωστε τον ξεπερνούν και δεν ήταν εμπρόθετα βαλμένα.
3. Όσο για τα βιβλία λ.χ. που αναφέρεις (και άλλα ανάλογα) δεν είναι σίγουρο ότι οι ερμηνείες που προβάλλεις αντιστοιχούν στη σωστή εκτίμηση του έργου από τον δημιουργό του. Οι παραναγνώσεις κρίνονται με βάση τον ορίζοντα κάθε γενιάς, κάθε εποχής, αναθεωρούνται και επαναδιατυπώνονται από νέους μελετητές, όχι όμως κατανάγκη προς την κατέύθυνση των προθέσεων του συγγραφέα.
4. Κλείνω με μια παρατήρηση που σκόρπια είχα αναφέρει και αλλού.
Το κείμενο είναι κάτι παραπάνω από όσα συνειδητά εκφέρει ο συγγραφέας. Έχει τα μονοπάτια που αυτός επιδιώκει (κι αυτά όχι πάντα καλοανοιγμένα), αλλά έχει και άλλα, ίσως πιο σημαντικά, με αποτέλεσμα ο χάρτης δεν είναι αυτός που επιχείρησε να φτιάξει ο δημιουργός.
Πατριάρχης Φώτιος
1. Μα κάνεις δεν είπε πως πρέπει να ταυτίζεται.
2. Αυτό δεν το καταβαίνω καθόλου. Από πού και ως που ο κριτικός γνωρίζει καλύτερα από τον συγγραφέα το που, πότε και γιατί τοποθετεί τα κλειδιά του και αν αυτά ταυτίζονται με την πρόθεση του ; Συγγνώμη πατριαρχα μου αλλα αυτή σας η παρατήρηση με το αφοριστικό της ύφος
«τα κλειδιά υπάρχουν μέσα στο έργο και δεν ταυτίζονται με τις προθέσεις του δημιουργού τους.(που το ξέρετε αυτό, εσείς το γράψατε το «χ» βιβλιο;) Πολλά απ' αυτά άλλωστε τον ξεπερνούν και δεν ήταν εμπρόθετα βαλμένα (ήσασταν παρώνταν τα εθετε εκπροσθεσμα;)»
μου φαίνεται αδιανόητη. Ας το γράφει ο κριτικός το βιβλιο τότε μια και ξέρει ότι τα κλειδιά του έργου δεν ταυτίζονται με τις προθέσεις του δημιουργού του ( sic)
3. Θα μου επιτρέψετε αγαπητέ μου να ξέρω για το τι μιλάω Δεν θα ήθελα τώρα να σας παραπέμψω σε άρθρα και δοκίμιο επί των συγκεκριμένων θεμάτων. Απορώ πάντως πως δεν γνωρίζετε τουλάχιστον την περίπτωση Εγγονόπουλου.
4. Εδώ επιτρέψετε να διαφωνήσω εντελώς όχι τόσο ως προς αυτά που λέτε, άλλα ως προς τον τρόπο που τα εκφέρετε.
«Το κείμενο είναι κάτι παραπάνω από όσα συνειδητά εκφέρει ο συγγραφέας. Έχει τα μονοπάτια που αυτός επιδιώκει (κι αυτά όχι πάντα καλοανοιγμένα), αλλά έχει και άλλα, ίσως πιο σημαντικά, με αποτέλεσμα ο χάρτης δεν είναι αυτός που επιχείρησε να φτιάξει ο δημιουργός» .
Υπάρχει ΚΑΙ αυτή η περίπτωση αλλα συγγνώμη εκείνος που πχ θα διορθώσει και να συμπληρώσει τον χάρτη που επιχείρησε να φτιάξει πχ ο Τζοις, θα πρέπει πρώτα να αντιληφθεί το έργο και ύστερα να αποδείξει ότι ο δημιουργός έθεσε λάθος οδόσημα. Και πάλι πως γνωρίζετε ότι ο χάρτης του δημιουργού ΔΕΝ είναι εκείνος που επιχείρησε;
Ως γενικότερο σχόλιο υπενθυμίζω την τελευταία φράση του Λούντβιγκ Βίτγκενσταιν στο «Tractatus Logico-Philosophicus»
Πατριάρχα, μία ερώτηση πάνω στις δικές σου απαντήσεις.
Εστω, ότι ένας συγγραφέας, πες ο κ. Γιανναράς, δεν απαντούσε στην κριτική σου. Εστω ότι μετά την αναρτησή σου, έδιδε συνέντευξη σε άλλον περί το βιβλίο ιστολογούντα με περιεχόμενο τα όσα περίπου ανέπτυξε εδώ, είτε αναπτύσσοντας τις προθέσεις του, που δεν έγιναν αντιληπτές από το κοινό και την κριτική, είτε επισημαίνοντας τις πιθανές παραναγνώσεις του έργου του από την κριτική.
Σε τι διαφέρει η συμπεριφορά αυτή από την απ' ευθείας απάντηση στην κριτική; Τι καθιστά τη συνέντευξη νόμιμη και την απ' ευθείας απάντηση προβληματική; Ποιό είναι, κοντολογής, το κριτήριο;
ΥΓ: Δεν συνηγορώ υπερί κανενός. Η υπόθεση της προηγούμενης ανάρτησης συνιστά παράδειγμα για να οξύνουμε τη δική μας αντίληψη για τη λειτουργία της κριτικής μέσω βιβλιοφιλικών ιστολογίων.
Κώστα,
φάνηκε από την αρχή ότι διαφωνούμε στη βάση. Ο συγγραφέας δεν είναι αλάθητος ούτε παντογνώστης να ξέρει κάθε γωνιά του κειμένου του. Τον ξεπερνά πάνω απ' όλα η γλώσσα που δεν είναι μονοσήμαντη. Άρα ό,τι κι αν θέσει ως πρόθεση στο κείμενο, η γλώσσα θα το παραμορφώσει και θα το ανοίξει στις πολλαπλές ερμηνείες. Παύει να είναι κύριος της γραφής του.
Πατριάρχης Φώτιος
Μύρωνα,
η ερώτησή σου έχει πολλή ουσία. Νομίζω ότι μπορώ να την προσεγγίσω με δύο σκέψεις:
1. Η άποψη του συγγραφέα δεν είναι η αυθεντική ερμηνεία του κειμένου. Επομένως, ο ίδιος καλό είναι να έχει υπόψη του ότι θα πει μόνο τις προθέσεις του και δεν μπορεί να τις επιβάλει.
2. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να μιλάει με αλαζονία ότι παρερμηνεύτηκε, ότι αλλοιώθηκαν οι προθέσεις του, ότι δεν είδαν οι άλλοι όσα ο ίδιος ήθελε να βάλει στο έργο του.
Πατριάρχης Φώτιος
από την έκρηξη του μοντερνισμού και δώθε γεννήθηκε η ανάγκη του συγγραφέα να μιλήσει ο ίδιος για το έργο του. Δυο παραδείγματα: Ο επίλογος του Ναμπόκοφ στη Λολίτα (το έργο και η σκέψεις του ίδιου του συγγραφέα για το έργο του)αλλά και το κείμενο του Τόμας Μαν για τον Δόκτωρα Φάουστους. Η άποψη πως ύστερα από την δημοσίευση ο συγγραφέας παύει να εμπλέκεται στο έργο είναι λανθασμένη. Ο μοντερνισμός όχι μόνο τον παρακινεί αλλά του δημιουργεί και την ανάγκη να το κάνει. Αν πρέπει να αντιδρά στην πρώτη άθλια κριτική αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα. Δεν αφορά τόσο την άθλια κριτική όσο το ίδιο το κείμενο που ο συγγραφέας θα καταθέσει. Η άθλια κριτική μπορεί απλώς και μόνο να του δώσει το ερέθισμα να μιλήσει για το έργο. Περίπου το ίδιο ισχύει και για την δοκιμιακή, περί ποίησης ενασχόληση των ποιητών
Δυο τρεις ακόμη πααρατηρήσεις:
Ι. Από την απάντησή σου συμπεραίνω ότι μετατοπίζεσαι από το δύνασθαι στο πώς της απάντησης του θιγόμενου από την κριτική συγγραφέα. Πάντως οι περιορισμοί στον τρόπο της απάντησης, που θεωρούμε πως, χάριν της συζήτησης, είναι ορθό και ωφέλιμο να επιβάλλονται, δεν μπορούν να εξικνούνται απεριόριστα, γιατί τότε το δύνασθαι που γενναιόδωρα παραχωρήσαμε στον δημιουργό να απαντήσει, είναι γράμμα κενό, δώρο άδωρο, ισούται de facto με άρνηση του δικαιώματος απάντησης. Κοντολογής, κι εδώ πάλι υπεισέρχεται θέμα ερμηνείας και κάθε περίπτωση πρέπει να κρίνεται in concreto. Εκεί όπου εσύ βλέπεις αλαζονεία, οίηση και ύβρεις κάποιος μπορεί να δει μια σεμνή κι ευγενική δήλωση αποτυχίας (ξαστοχίας θα έλεγα). Εν προκειμένω, κλίνω προς τη δεύτερη εκδοχή, ιδίως εάν λάβω υπόψη μου τη δευτερολογία Γιανναρά, μετά τον ευφυή έλεγχο Ιντζίδη.
ΙΙ. Αυθεντική ερμηνεία δεν υπάρχει. Οιονεί αυθεντική, όμως, υπάρχει και δημιουργείται συνεργούντων των ίδιων των συγγραφέων και της κριτικής. Ανάλογα με την περιωπή του καθενός, μία συνέντευξη προθέσεων μπορεί να επηρεάσει την υποδοχή του έργου από την κριτική. Δεν αξιολογώ, περιγράφω.
ΥΓ1: Η ερμηνεία της λατινικούρας στο υπό Ι ανήκει δικαιωματικά, νομίζω, στην πελεγρίνα.
ΥΓ2: Λαμβάνω και από καιρού εις καιρόν απολαμβάνω τα κρυπτικά σήματα του ποιητή Ιντζίδη, που, εν προκειμένω, μ' έβγαλαν από την αρκαδική αμεριμνησία του ταπεινού αιπόλου των ψηλών ορέων και στάθηκαν σήματα κυριλεκτικώς λυγρά: άγγελοι του θανάτου του εκδότη του Αντί αφενός, επιμνημόσυνα της απώλειας του γλωσσολόγου του Cantab αφετέρου.
Μύρων και οι άλλοι, η Πελεγκρίνα αδυνατεί να σας παρακολουθήσει. Δεν εχει πιει από το μαγικό μπουκαλάκι που ήπιατε όλοι, πίνει άλλο, δικό της!
Να σας διάβαζε κάποιος μακρινός ελληνομαθής θα πίστευε ότι στην Ελλάδα παράγεται ο ανθός της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Θα σας πω τη γνώμη μου "συλλήβδην" για τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (εξαιρουμένης της ..δικής μου, βέβαια, γιατί τώρα μιλάω για τις "προθέσεις" μου:)). Και η γνώμη αυτή συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τους συγγραφείς, αλλά και όλους τους παράγοντες, με π ρ ο ε ξ ά ρ χ ο ν τ ε ς τους κριτικούς, ππυ υποστηρίζουν με τον τροπο τους την κατάσταση (επειδή τάχα δεν μπορούν να λένε "τι" να γράφει ο συγγραφέας).
Οι σύγχρονοι έλληνες συγγραφείς λοιπόν, ασχέτως θέματος, ύφους, γλώσσας, σχολής κλπ πάσχουν όλοι, άλλοι εξ ολοκλήρου κι άλλοι σε μέγιστο ποσοστό από την ασθένεια της συναισθηματικής αναλγησίας. Το μανιφέστο τους είναι ο "μονόλογος ευαισθήτου" του Ροίδη. Η αντίληψη ότι η λογοτεχνία αφορά ΚΑΙ τη διερεύνηση των θ ε τ ι κ ώ ν σχέσεων, συναισθημάτων, φιλίας, αγάπης, προστασίας, θυσίας τρυφερότητας κλπ, μεταξύ των ανθρώπων ούτε που τους περνάει από το μυαλό. Με εξαίρεση το σεξ (που εχουν αναγάγει σε κριτήριο "ανθρώπινων σχέσεων", κι αυτό πάλι συνήθως εμφορούμενο από μίσος, εξαπάτηση κλπ)βρείτε μου ποια άλλη ανθρώπινη σχέση εμφανίζεται, διερευνάται και φωτίζεται σε σύγχρονο βιβλίο ως διαπροσωπική σχέση που τελικά α ξ ί ζ ε ι να τη ζει κανείς. Υπάρχει αγάπη για την οικογένεια; Όχι, κυρίως ανταγωνισμός, εξάρτηση, μίσος (εννοείται δεν αναφέρομαι στη ροζ αγάπη "σ' αγαπώ σε παντρεύομαι" κλπ). Φιλία μεταξύ ομοφύλων; Ετεροφύλων; Γέρων και νέων; Μαθητή και δάσκαλου; Συναδέλφων; Συντρόφων στον αγώνα; Συμπατριωτών; Μεταναστών; Γενικά, υπάρχει αγάπη; ¨οχι, όλα αυτά έχουν εξοριστεί στη σφαίρα της ροζ και της "νεανικής" -ποτέ δεν κατάλαβα τον όρο- λογοτεχνίας. Λες και είναι "παιδαριώδη". Λες και δουλειά του ενήλικου δεν είναι να αγαπάει, να φροντίζει, να συμπαθεί, να θυσιάζεται. Αυτά είναι φούμαρα που λέμε στα παιδάκια. Ναι, ζούμε σε μια κοινωνία που θεωρεί ότι η διαρκής ενασχόληση του σοβαρού ενήλικου είναι το σεξ (πώς λέμε ταινίες για ενηλίκους!!) και η εξαπάτηση των άλλων. Τα συναισθήματα είναι για να πάρω παραμυθάκι στο παιδί μου!
Επίσης άλλο συναφές: όλοι ψάχνουν την "ταυτότητά" τους, νιώθουν "μοναξιά", δείχνουν μια κοινωνία διεφθαρμένη κλπ. Πόσο σημαντικά είναι πια αυτά; Πόσες φορές να τα πεις και να τα ξαναπείς;
Και λέω φταίνε και οι άλλοι παράγοντες γιατί έτσι τα παρουσιάζουν τα εργα. Δηλαδή, με αποτρέπουν να διαβάσω. Βαρέθηκα να διαβάζω γι αυτούς που ψάχνουν τον εαυτό τους, που πνίγονται στις πολυκατοικίες, έπηξα από τις "μικρές ατιμίες" όλων (Τουλάχισοτν ο Καρνέζης τις έχει τοποθετήσει σε ένα ξεπρεασμένο παρελθόν)
Ακόμα κι έτσι να είναι η κοινωνία, αυτό για μένα είναι πια ασήμαντο λογοτεχνικά. Είναι τόσον καιρό πια έτσι, που ώρα να αναλάβουν οι πολιτικοί, οι κοινωνιολόγοι, οι ψυχολόγοι. Η λογοτεχνία ας ξεκολλήσει.
Δεύτερον όμως, η κοινωνία ΔΕΝ είναι ετσι! Κάνετε λάθος αν το πιστέυετε! Έτσι είναι μάλλον η κοινωνία στην οποία ζουν οι λογοτέχνες, δεν εξηγείται αλλιώς!
Ουφ!
(όπως καταλάβατε, πίνω τα δικά μου! Μπορεί να κάνω λάθος ή να είμαι αδικη, στο κατω κατω ποιος νοιάζεται. Αλλά εσεις δεν βαρεθήκατε τόση ώρα, ο συγγραφέας-ο κριτικός ξανά μανά; Τόσα ωραία πράγματα υπάρχουν εκέι έξω, βιβλία, ταινίες, η βροχή...
Θα συμφωνήσω με την pellegrina περί αγάπης, ομορφιάς, βροχής, ζωής. Αλλά δεν μπορώ παρά να ρωτήσω: το λογοτεχνικό έργο είναι ένα αίνιγμα που θέτει ο δημιουργός στον αναγνώστη και το οποίο ο δεύτερος καλείται να επιλύσει, ενώ ο πρώτος γνωρίζει τη λύση;
Νιόβη
είσαι κομματάκι υπερβολική ή μου φαίνεται; Ότι συμβαίνει... συμβαίνει. Και στα βιβλία, και στα τραγούδια και στον κινηματογράφο. Αλλά πάντα κάπου διασώζεται και κάτι διαφορετικό-ευτυχώς.
Μαιρη
Νομίζω ότι εξαρτάται από την πρόθεση του συγγραφέα.
Δεν θεωρώ απαραίτητο.
Διόρθωση :
Δεν το θεωρώ απαραίτητο.
Νέο κατόρθωμα γνωστού ποιητή:
http://greekuniversityreform.wordpress.com/2008/01/08/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CE%BA%CE%BB%CE%BF%CF%80%CE%AE-%CF%87%CE%AC%CF%81%CE%B7-%CE%B2%CE%BB%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%8D/#comment-24715
ιωάννης
Μου κάνει εντύπωση ότι δεχόμαστε την κριτική ως αυθύπαρκτη έννοια. Στην πραγματικότητα είναι επίπλαστη. Η συγγραφή συνιστά έργο. Η κριτική της συγγραφής συνιστά έργο με προϋποθέσεις, ακριβώς επειδή προηγήθηκε το έργο του συγγραφέα και αποτελεί μια σχετικώς πρόσφατη ανακάλυψη αρκετά ύποπτη πλέον.
Θέτω το εξής ερώτημα. Σε τι χρησιμεύει σήμερα η κριτική εκτός από ένα επιστημονικοφανές σκούπισμα των βιβλίων προς γρήγορη ενημέρωση των καταναλωτών;
Θα μου φαινόταν προφανώς αστείο να απαντά ο συγγραφέας στις κρίσεις και απόψεις των "κριτικών". Η κριτική πραγαμτοποιείται από τον αναγνώστη αυτόματα κατά την ανάγνωση με ένα τρόπο εσωτερικό που κτίζει το αισθητήριό του με τον χρόνο.
Διαφοτερικά λειτουργεί η ανάλυση, το δοκίμιο, κάθε είδους μελέτη των κειμένων.
Ας κάνει ο καθένας ότι του κατέβει στην γκλάβα του. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν κανόνες σε αυτά τα πράγματα.
Πάντως, σε κάθε περίπτωση η «δημιουργική διαλεκτική» ανοίγει τα μάτια στους αναγνώστες. Εγώ προσωπικά παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον, τέτοιου είδους φαινόμενα.
cantab:
CΑ mbridge
Neuropsychological
Test
Automated
Battery
Αγαπητή Πελεγρίνα,
I. Το μόνο μαγικό φίλτρο που καταναλώνω είναι το γάλα από τις εγκαλές αίγες μου. Και στο συνιστώ ανεπιφύλακτα. Πήξαμε πια στα παστεριωμένα και τα 0%.
II. Δεν βαρεθήκαμε να συζητούμε τα ίδια και τα ίδια. Αυτά έγραψε ad hoc ο Πατριάρχης κι αυτά κατέβασε, έτσι, εξ επιπνοίας και κατ' επιφοράν που λένε, η ταπεινή μας γκλάβα. Πού το κακό; Πολύ ωραία τα όσα λές, εξαιρετικό το ζήτημα της κατασκευής της "πραγματικότητας" από τους συγγραφείς, - ζήτημα που φανερώνει περσότερα για τους ίδιους παρά για την "πραγματικότητα" που (υποτίθεται ότι) θέλουν να αναδείξουν, αλλά συνιστά ένα άλλο θέμα που, ευχαρίστως, εάν θέλεις, να συζητήσομε.
ΙΙΙ. Δεν πρόλαβα να δω τα διεγραμμένα σχόλια. Τι περιείχαν; και γιατί διεγράφησαν;
Μύρωνα,
ούτε εγώ πρόλαβα να τα δω: τα διέγραψε ο συντάκτης τους και δεν ξέρω ούτε από ποιον γράφτηκαν ούτε τι περιείχαν.
Η συζήτηση πάντως άναψε και ακούστηκαν σημαντικές απόψεις.
Να είστε όλοι καλά.
Πατριάρχης Φώτιος
Post a Comment