Αμερικάνικος καφές: Σταμάτης

Αλέξης Σταμάτης, Αμερικάνικη Φούγκα

Κανονικά θα έπρεπε να είμαι πιο φιλόξενος από τη στιγμή που ο πεζογράφος έχει περάσει από το καφέ μας. Θέλω όμως να είμαι πρώτιστα τίμιος.
Ο Σταμάτης έχει ένα συγκεκριμένο τρόπο γραφής, όπως φαίνεται κι από τα προηγούμενα βιβλία του: ένα περιπετειώδες θέμα το οποίο προσπαθεί να επενδύσει με στοχασμό. Ειδικά στο τελευταίο του έργο επιχείρησε να αναζητήσει την ταυτότητα με τη φυγή του ήρωα στην Αμερική. Η απογοήτευση του αναγνώστη είναι μεγάλη, γιατί οσμίζεται τις προθέσεις του δημιουργού και βλέπει στη θέση τους μια κατώτερη των περιστάσεων πραγμάτωσή τους: μια ιστορία που κινείται σε γρήγορους (κινηματογραφικούς) ρυθμούς -με όλα τα αρνητικά της εσπευσμένης δράσης-, η οποία θα ήθελε να έχει ένα κάποιο βάθος, αλλά δεν το φτάνει ποτέ. Η αναζήτηση της ταυτότητας μένει στα λόγια και πουθενά δεν παρουσιάζονται πειστικά τα διλήμματα, που θα έπρεπε να κανοναρχούν τη ζωή του. Παράλληλα, το μυθιστόρημα στηρίζεται σε ένα χιλιοφορεμένο εύρημα αλλαγής θέσης με κάποιον άλλο, χωρίς να προστίθεται μια καινούργια διάσταση στο θέμα του σωσία.
Ο πιο σημαντικός λόγος εξαιτίας του οποίου δεν ανάγεται το μυθιστόρημα σε κάτι περισσότερο από ένα ενδιαφέρον ανάγνωσμα είναι η απουσία ψυχολογικών ερεισμάτων. Οι ενέργειες του ήρωα δεν αιτιολογούνται με εσωτερικά κίνητρα, όχι ότι δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν βάσει της πλοκής, αλλά δεν σκιαγραφούνται από τον αφηγητή, κι αυτό τις καταδικάζει σε μυθοπλαστική ανυπαρξία. Ο πρωταγωνιστής φεύγει στην Αμερική, χωρίς να γνωρίζουμε τι ακριβώς τον κυνηγάει, έπειτα φεύγει προς την έρημο, βιαστικά και αναίτια, ενώ ο αναγνώστης δεν βλέπει τίποτε άλλο παρά την εξέλιξη της δράσης, σαν σε χολιγουντιανή ταινία, χωρίς αιτιώδεις σχέσεις και ψυχικές συνδέσεις.
Από την άλλη, με ενοχλεί αυτή η αμερικανοπληξία (θα με ενοχλούσε εξίσου, αν ήταν γαλλοπληξία, ινδοπληξία ή και ελληνοπληξία) στα διαβάσματα του ήρωα και στις αναφορές του μόνο σε Αγγλοσάξονες και φυσικά Έλληνες δημιουργούς. Ο Έλληνας ήρωας δηλαδή έχει διαβάσει μόνο Έλληνες ομοτέχνους του και Αγγλοσάξονες, λες και η πνευματική παρακαταθήκη της ανθρωπότητας περιέχεται μόνο στην παραγωγή της Αμερικής των δύο τελευταίων αιώνων. Συνάμα, η προσπάθεια να καταγραφεί το διπλό πρόσωπο των σύγχρονων Η.Π.Α. είναι φιλόδοξο, αλλά περιορίζεται σε εξωτερικές διαπιστώσεις.
Θετικά στοιχεία, για να μην νιώθω ότι είμαι μονόπλευρος: ο ήρωας είναι ανώνυμος κι αυτό το χειρίζεται πολύ καλά σε όλη την αφήγηση ο Σταμάτης. Δεύτερο και σημαντικότερο, ο συγγραφέας-ήρωας γράφει όχι για τη ζωή του, αλλά γράφει (και σκηνοθετεί) τη ζωή του νέου του ρόλου. Αυτό το μεταμοντέρνο μοτίβο διαπερνά το κείμενο και του δίνει μια άλλη διάσταση. Τέλος, ο γρήγορος ρυθμός κάνει ευχάριστη την ανάγνωση και οι δόσεις σασπένς καθιστούν το όλο ανάγνωσμα ενδιαφέρον, όχι βέβαια πιο πολύ από ένα βιβλίο παραλίας ή τρένου.
(Σε παρένθεση βάζω τα πολλά πραγματολογικά λάθη, από την πρώτη μέρα του αιώνα που δεν είναι η 1.1.1900, όπως γράφεται, αλλά η 1.1.1901 ως το αναληθοφανές να κουβαλά μαζί του στο επικίνδυνο ραντεβού το επίμαχο κουτί -που αργότερα το ασφαλίζει σωστά σκεπτόμενος-, και πολλά άλλα, που θα μπορούσαν να προσεχθούν περισσότερο).
Και τώρα έρχομαι στις κρίσεις που έλαβε το βιβλίο. Στις μεγάλες εφημερίδες είδα μόνο μια βιβλιοπαρουσίαση από τον Πιμπλή στα Νέα (21.10.2006), όπου κατατίθεται ο προβληματισμός του βιβλίου, ενώ επισημαίνεται ότι “το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του είναι η εσωτερική αναζήτηση του συγγραφέα-πρωταγωνιστή, που από συγγραφέας μετατρέπεται σε μυθιστορηματικό ήρωα”. Από εκεί και πέρα το βιβλίο ακούστηκε ιδιαίτερα στους χώρους των bloggers:
- Εαρινή συμφωνία 23.10.2006: ενδιαφέρον Road Movie το οποίο βγάζει την ελληνική λογοτεχνία από τον ελληνοκεντρισμό της. Ο συγγραφέας ενσωματώνει πολλά στοιχεία, αλλά το βιβλίο πάσχει, καθώς επιχειρείται να τα περιλάβει όλα. Από την άλλη, “η δυνατή εικονοπλασία, πολλές φορές συναντά τον στοχασμό και απογειώνει το κείμενο”.
- Δημήτρης Μαμαλούκας 24.10.2006: Ο ήρωας του έργου “θα μπορούσε να είναι ο Άνθρωπος, το αρχέτυπο του ανθρώπου της κοινωνίας μας”. Ο blogger εκτιμά επίσης τη δεξιοτεχνία της γραφής και τη “γλωσσική όσο και εκφραστική τελειότητα” του κειμένου, ενώ ως μόνο αρνητικό εντοπίζει την εμφάνιση του παιδιού που ολοκληρώνει, αναίτια, μια οικογενειακή εικόνα.
- Book Attack 11.2006: Ο Σταμάτης “έγραψε ένα πολύ εσωτερικό βιβλίο που όμως ανοίγει διάπλατα την πόρτα της ελληνικής λογοτεχνίας στον υπόλοιπο κόσμο”, ενώ επαινείται η γνήσια εικονοποιία του μυθιστορήματος.
- Ελληνική Λογοτεχνία 17.11.2006: Σχολιάζεται θετικά το μυθιστόρημα ως “δουλειά συγγραφικής και δημιουργικής ωριμότητας”, με αρτιότητα στον χειρισμό της γλώσσας και στο πλάσιμο των χαρακτήρων κι έτσι ο Σταμάτης συνδυάζει το εμπορικό σκέλος με την ποιότητα στη γραφή. Από την άλλη “σε θέμα σεναρίου, δράσης ή ανατροπών […] δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία”, για τον έξτρα λόγο ότι το τέλος είναι προβλέψιμο.
- Librofilo 18.12.2006: Το μυθιστόρημα διακρίνεται από τη διακειμενικότητά του και τις εμμονές του πεζογράφου (κινηματογράφος και μουσική). “Η ικανότητα όμως του συγγραφέα να δημιουργεί υπέροχες εικόνες καταφέρνει στο τέλος να κερδίσει τις εντυπώσεις”.
- Παπάρ… Books!!! 22.01.2007: Το έργο, “χωρίς να μειώνει σε τίποτα τη δράση, δίνει δραματικά την απεγνωσμένη προσπάθεια του συγγραφέα να φτάσει στη λύτρωση”, ενώ παράλληλα “αποπειράται να απεικονίσει τη σημερινή αμερικανική πραγματικότητα, κυρίως σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο”. Είναι ένα άρτιο βιβλίο που προβληματίζει χωρίς ηθικοδιδακτισμούς.
Όπως βλέπετε, η γνώμη μου είναι πολύ διαφορετική από των άλλων bloggers, των οποίων η άποψη είναι σεβαστή. Ωστόσο, πιστεύω ότι ο Σταμάτης, blogger και ο ίδιος, κερδίζει τις εντυπώσεις ως πρόσωπο και ως δημόσια εικόνα, πριν διαβάσει κανείς το βιβλίο του, και έτσι ο αναγνώστης έχει ήδη διαμορφώσει τη θετική του γνώμη, επηρεασμένος επιπλέον και από την κινηματογραφικότητα της ιστορίας και όχι από την ποιότητα της γραφής. Είναι ένα βιβλίο που ομολογουμένως διαβάζεται άνετα και γρήγορα, αλλά και γι’ αυτό εύκολα και χωρίς να αφήσει κάτι βαθύτερο. Σε όποιον αρέσουν τέτοιου είδους έργα, θα το ευχαριστηθεί, σε όποιον ψάχνει κάτι βαθύτερο, θα απογοητευτεί από την απουσία αυτού που θα ήθελε να ενθέσει ο ίδιος ο συγγραφέας (ταυτότητα, αναζήτηση, αυτογνωσία κ.τ.λ.).

21.2.2007
Πατριάρχης Φώτιος