ΝΟΜΠΕΛ Λογοτεχνίας 1937: Roger Martin Du Gard

Απογαλακτισμένος ένας επιστήμονας του 19ου αιώνα από τις χριστιανικές-του καταβολές, κηρύσσει τις ελευθερόφρονες ιδέες-του, στηριγμένες στην επιστήμη, και ρίχνεται απόλυτα στην ιδεολογική υπεράσπιση του Ντρέυφους.

 

Παγωτό βανίλια με επικάλυψη μήλο: Roger Martin Du Gard “Jean Barois” 1913 “Ζαν Μπαρουά” μετ. Κ. Σωχωρίτης εκδόσεις Πόλις 2014

 

            Ο 19ος αιώνας έφερε ένα κύμα θετικισμού, που διαδέχτηκε την ανθρωποκεντρική αισιοδοξία του Διαφωτισμού. Πίστεψαν λοιπόν ότι η επιστήμη έρχεται δρομαία να δώσει πλήρεις απαντήσεις και να λύσει τα προβλήματά-μας, ότι οι περί τον Θεό αντιλήψεις είναι αυθαίρετες και ότι ο άνθρωπος, ως “πάντων χρημάτων μέτρον”, πρέπει να επανατοποθετηθεί απέναντι στη θρησκεία.

            Εκατό χρόνια μετά τη συγγραφή-του και περίπου σαράντα τόσα μετά την πρώτη-του μετάφραση στην Ελλάδα, επανακυκλοφορεί το μυθιστόρημα του Γάλλου Νομπελίστα. Είναι γραμμένο με τον τρόπο του 19ου αιώνα, όχι μόνο στην ιδεολογία που πρεσβεύει αλλά και στο ύφος, στον τρόπο απόδοσης των σκηνών, στην αύρα των χαρακτήρων. Παρότι μυθιστόρημα, αποτελείται από πολλές θεατρικές σκηνές, με σκηνικές οδηγίες, περιγραφές προσώπων και διαλόγους (“διαλογικό μυθιστόρημα”), και από επιστολές, κατά το πρότυπο των επιστολιμαίων μυθιστορημάτων.

            Ο ήρωας Ζαν Μπαρουά μεγαλώνει σε καθολικό περιβάλλον, με μητέρα και σύζυγο θρησκευόμενες, με πνευματικό έναν αββά, με φίλο έναν ιερέα, κι ίσως μόνο ο γιατρός πατέρας-του να ξεφεύγει απ’ αυτόν τον κανόνα. Μεγαλώνοντας περνά τις εφηβικές-του αμφιβολίες και, όταν σπουδάζει φυσικές επιστήμες, καταλήγει με σταδιακή μετάβαση στην αθεΐα, γεγονός που τον αποκόπτει εντέλει από τη γυναίκα-του. Το δεύτερο μέρος αλλάζει εντελώς κατεύθυνση: ο Μπαρουά χάνεται από πρωταγωνιστής, εντάσσεται σε μια ομάδα που εκδίδει το περιοδικό “Σπορέας” και κινείται διαδίδοντας τις φιλελεύθερες ιδέες-της. Κεντρικό ρόλο σ’ αυτές αποκτά συν τω χρόνω η υπόθεση Ντρέυφους και η (σκόπιμα;) άδικη καταδίκη-του για προδοσία.

            Όσο το κείμενο δοκιμάζει ιδέες και βάζει σε διάλογο να κονταροχτυπιούνται απόψεις περί θρησκείας ή πολιτικής, είναι πολύ διεγερτικό. Όσο όμως στηρίζεται σε ενδείξεις και ντοκουμέντα γύρω από τη δίκη του Ντρέυφους, καταντά ένα ανιαρό δικαστικό έργο, που φορτώνει τον αναγνώστη με σωρό πραγματολογικών στοιχείων. Δικαιολογώ πλήρως τον πρώτο εκδότη που προκάλεσε τον αναγνώστη να προχωρήσει μετά την 100ή σελίδα. Και γι’ αυτό ο ίδιος το απέρριψε. Το δίκιο-του έγκειται στην επίπεδη έκθεση ιδεών που δεν έχει κορυφώσεις, ειδικά όταν το θέμα περνάει στα της δίκης. Στο τρίτο μέρος που ευτυχώς ξαναγυρίζει στη στάση του Μπαρουά απέναντι στη θρησκεία (σαν να κόβεται στα τρία κυριολεκτικά) και στον εαυτό-του, ο αναγνώστης ανακτά το ενδιαφέρον-του.

Γενικά, μπορεί κανείς να διαφωνεί με τις επιστημολογικές απόψεις για την ύπαρξη ή όχι του Θεού, αλλά τις παρακολουθεί με περιέργεια. Η σύγχρονη λ.χ. μαθηματική θεωρία, με ενδεικτικό παράδειγμα τον Kurt Gödel, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν μπορούν όλα να αποδειχθούν. Αυτή η δήλωση της επιστημονικής αδυναμίας έρχεται πλέον να βάλει όρια στην αλαζονεία της ανθρώπινης λογικής. Ωστόσο ο άνθρωπος δεν θα πάψει ποτέ να διερωτάται τόσο για τα αισθητά όσο και για τα μετ-αισθητά. Ο αναγνώστης του βιβλίου αναγνωρίζει μια γνήσια διάθεση για την αλήθεια και τη βάσανο κάθε παγιωμένης θέσης. Ειδικά στο τρίτο μέρος, ο Μπαρουά δείχνει έντονα αντιδογματική συμπεριφορά, ακόμα κι όταν κάποιος υποστηρίζει την πλήρη απαξίωση του θρησκευτικού συναισθήματος. Όταν όμως περνάμε στη διερεύνηση της αλήθειας γύρω από τον Ντρέυφους και την ανάμιξη του Ζολά σ’ αυτήν την ντροπή, νιώθει κανείς ότι το κείμενο υποβιβάζεται σε μια γαλλικού ενδιαφέροντος συζήτηση και όχι (όπως θα έπρεπε) στο πώς οι φιλελεύθερες ιδέες συγκρούονται με την εθνική προκατάληψη και τη ρατσιστική απέναντι στους Εβραίους στερεοτυπική ιδεοληψία.

Το μυθιστόρημα, ένα μυθιστόρημα ιδεών, αναπλάθει πολύ γλαφυρά την πάλη των αντιλήψεων στις αρχές του 20ού αιώνα: η πίστη και η επιστήμη, η μεταφυσική και ο ορθολογισμός, το συναίσθημα και η λογική. Οι διαξιφισμοί είναι πολύ αληθοφανείς, πολύ ζωντανοί, η σύγκρουση του θετικισμού με τις θρησκευτικές (αφελείς;) απόψεις συγκλονιστική. Και στο τέλος, όταν ο αμφισβητίας Μπαρουά θα ξαναβρεί τον Θεό, πρέπει να πιστέψουμε ότι το κάνει από τον φόβο του θανάτου ή από τη θέαση της ζωής υπό το φως μιας βαθύτερης μεταφυσικής ανάγκης; 

[Πρωτοδημοσιεύτηκε στις 23/9/2014 στον ψηφιακό ιστότοπο In2life και άντλησε εικόνες από τα: totallybaked.wordpress.com, www.soundonsight.org, www.hoolinet.com, www.gettyimages.com,www, montgeronmaville.fr και prezi.com, για να εξωραϊστεί εικαστικά]

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος