“Το Τουρκάκι” του Μετίν Αρντιτί

Το Τουρκάκι που ήταν τελικά Εβραίος και παρουσιάστηκε στη Βενετία σαν Έλληνας: μια τοιχογραφία εποχής που διερωτάται γύρω από θέματα ταυτότητας και για την αθανασία της τέχνης, πάνω κι από την εφήμερη ζωή του δημιουργού. 

Τουρκικός καφές με ολίγη:

Metin Arditi

“Le Turquetto”

Actes Sud

2011

Μετίν Αρντιτί

“Το Τουρκάκι”

μετ. Ρ. Κολαΐτη

εκδόσεις Καλέντη

2012  

Ο Μετίν Αρντιτί, παρόλο που γεννήθηκε στην Άγκυρα, μετακόμισε και ζει στη Γενεύη. Η τουρκική-του ταυτότητα, τώρα που το σκέφτομαι, συνδυάζεται με την ελβετική παράδοση στα καντόνια και συνεπώς στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ιταλόφωνων, γαλλόφωνων και γερμανόφωνων πληθυσμών, που απαρτίζουν ένα ενιαίο κράτος αλλά με πολλές φυγόκεντρες κουλτούρες. Γι’ αυτό “Το Τουρκάκι” είναι ένα έργο που μελετά την πορεία ενός μικρού εβραιόπουλου στην Κωνσταντινούπολη του 16^ου αιώνα, που μεγάλωσε με κηδεμόνα μια Αρμένισσα και σύχναζε στις ελληνικές γειτονιές. Εκεί ο Ελί έμαθε ελληνικά και υιοθέτησε μια οπτική απεικόνιση του κόσμου, όπως την υπέβαλλαν οι αγιογραφίες στις ορθόδοξες εκκλησίες, ενώ οι Μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι απέφευγαν να εξεικονίζουν τον Θεό. Το διαπολιτισμικό αυτό πέρασμα θα τον οδηγήσει στη Δύση, για να γίνει ζωγράφος, όπου βαπτίστηκε καθολικός.

Η ουσία βέβαια του μυθιστορήματος έγκειται στη μαγεία της τέχνης σε μια εποχή όπου η Βενετία προέβαλε την καλλιτεχνική-της αίγλη ως απαύγασμα της οικονομικής-της δύναμης. “Εκείνο που μετράει”, λέει ο δάσκαλός-του Τιτσιανός, “είναι εκείνο που νιώθεις μπροστά σ’ έναν πίνακα” κι ο Ελί, παρόλο που ακολούθησε τελείως διαφορετική τεχνοτροπία, έγινε πρώτο όνομα στους κύκλους των φιλοτέχνων. Η περίπτωση του Ελί θυμίζει λίγο Θεοτοκόπουλο και δεν ξέρω αν ο Αρντιτί είχε κατά νου, όταν συνέλαβε τον ήρωά-του, τον Έλληνα που σπούδασε κι αυτός στη Βενετία κι έπειτα διέπρεψε στην Ισπανία. Μήπως ο Αρντιτί επιχείρησε να πλάσει αντί για έναν El Greco έναν El Turquetto;

Τέλος πάντων. Το κέντρο του βιβλίου είναι αλλού. Με μικρά κεφάλαια ο συγγραφέας απλώνει τις πινελιές-του πάνω στον καμβά. Μπορεί να μην ανοίγεται μπροστά-μας όλος ο κόσμος της ζωγραφικής, μπορεί να μη μυρίζουμε χρώματα, νέφτι και ασβέστη, αλλά οι αφηγηματικές επιφάνειες του πεζογράφου αποσκοπούν καταρχάς στο να αποδώσουν το κλίμα της αναγεννησιακής Βενετίας. Ο χριστιανικός διάκοσμος και ο καλλιτεχνικός περίκοσμος είναι η επιφάνεια μιας βαθύτερης παρακμής. Αυτή υποκριτικά καλύπτεται από χριστιανικούς μεγαλόσταυρους και ζωγραφικές καινοτομίες μεγάλης ευσέβειας, αλλά δεν γίνεται να καλυφθεί η αποφορά της μεγαλομανίας, της επιδεικτικής φιλανθρωπίας, της ατομικιστικής προβολής και του ανταγωνισμού μεταξύ των πλούσιων και των ευγενών. Κι αυτή η ατμόσφαιρα έλκει τον αναγνώστη στα δρομάκια και στα κανάλια της Γαληνοτάτης…

Ο Αρντιτί όμως σηκώνει την ένταση πιο ψηλά. Πρώτ’ απ’ όλα η αναμονή για την αποκάλυψη του μεγάλου έργου του Τουρκέτο, του μνημειώδους σε διαστάσεις και μεγαλοπρέπεια “Μεγάλου Δείπνου”, επιταχύνει τους σφυγμούς για το απρόοπτο. Και το απρόοπτο έρχεται καθώς ο ζωγράφος αποδίδει με απερίφραστο όσο και αμφιλεγόμενο τρόπο την αίγλη της Βενετίας μέσα στον πίνακά-του και επιπλέον δίνει τη δική-του μορφή στο πρόσωπο του Ιούδα. Η έκπληξη σοκάρει τους πάντες, άλλους να αναγνωρίζουν την ευφυΐα του κι άλλους να σκανδαλίζονται από την τόλμη.

Και σύντομα έρχεται η δεύτερη κορύφωση, κατά την οποία οι κύκλοι της Γαληνοτάτης ανακαλύπτουν την πραγματική ταυτότητα του ζωγράφου και σχεδιάζουν πάνω στην αποκαθήλωσή-του τη δική-τους επίρρωση. Η ζωγραφική λειτουργεί ως πεδίο δόξας αλλά και ως αλληγορία που λέει πολύ περισσότερα από όσα οι υπόλοιπες μορφές έκφρασης. Ο Ιούδας μέσα στον Μυστικό Δείπνο και ο εβραίος Τουρκέτο μέσα σε μια χριστιανική πόλη, η καταξίωση της τέχνης και η καταβαράθρωση της καταγωγής, ο τύπος που μπορεί να τσακίσει την ουσία, όλα προκύπτουν ξαφνικά σαν να σήκωσε κύμα μέσα στο Canale Grande και ο αναγνώστης ανταμείβεται από το τσουνάμι της δράσης και της τραγικής σύγκρουσης.

Το τελευταίο, κι ίσως σημαντικότερο ζήτημα, είναι ακριβώς η προτεραιότητα του καλλιτέχνη ή του έργου-του. Με άλλα λόγια, αν πρέπει να σωθεί ο ένας από τους δύο, η ζυγαριά θα κλίνει προς την επιβίωση του έργου, αν και στο ίδιο το μυθιστόρημα ο δημιουργός ζει, χάνοντας όμως, έστω και στο μεγαλύτερο μέρος, την ιδιότητά-του ως ζωγράφου. Κι αυτό είναι ένα δίλημμα που κολακεύει την τέχνη ως υπερ-ανθρώπινη αξία, αλλά θέτει σε βάσανο την αξία της ανθρώπινης ζωής. 

[Πρώτη δημοσίευση στο In2life στις 16.10.2012]

Πατριάρχης Φώτιος

“Le Turquetto” 

          Metin Arditi, was born in Ankara, but he moved and then lived in Geneva. His Turkish identity, now that I think about it, is combined with the Swiss tradition of the cantons and therefore the interaction between the Italian, the French and the German-speaking people, who all make up a single nation, but at the same time with many centrifugal cultures. So "The Little Turk" is a story that studies the life of a little Jewish boy in 16th-century Istanbul, who was brought up by an Armenian woman and used to hang out in the Greek parts of Istanbul. There Elie learned Greek and adopted a visual representation of the world, such as the paintings of the orthodox churches, while Muslims and Jews avoided portraying God. This intercultural passage will lead him to Europe to become a painter, where he will be baptized Catholic.

          The point of the novel lies in the magic of art at a time when Venice raised the artistic glory as a way to show the world its economic power. "What counts," says his teacher Titian "is what you feel in front of a painting" and Elie, although following a completely different style, became one of the first names in the circles of art lovers. His story reminds me of El Greco and I do not know if Arditi had him in mind when he created his hero. El Greco is a Greek that studied in Venice and then excelled in Spain. Did Arditi attempt to create instead of a one El Greco an El Turquetto?

          Nevertheless, the centre of the book is elsewhere. With his small chapters it is like the author spreading touches onto the canvas. The whole world of painting cannot be unraveled in front of us, we cannot smell the paint, the turpentine and the lime, but the surfaces of narrative prose intended primarily to convey the atmosphere of Renaissance Venice. The Christian decor and the artistic trim is the surface of a deeper decline. This hypocritical Christian Cross of covered paintings and large innovations piety do not cover the megalomania, the demonstration charity, and the individualistic view of the competition between the rich and the nobles. And this atmosphere draws the reader into Venice’s streets and canals...

        Arditi turns up the tension even higher. First of all, the wait for the revelation of Turquetto’s great work, in its monumental size and grandeur "The last dinner" creates an atmosphere for the unexpected. And the unexpected comes as the artist presents with explicit and controversial manner the glory of Venice in his painting and still gives his own form to Judas. This is a shocking surprise to everyone; others recognize his intelligence and others are offended by his audacity.

        And soon the second climax comes, in which the cycles of Serene discover the artists true identity and design his abasement. The painting serves as a glory and a metaphor that says far more than other forms of expression. Judas in the Last Supper and the Jewish Turquetto into a Christian city, the prestige of art and the decline of origin, the man who can crush the essence, everything suddenly arises like waves lifted into the Grand Canal and the reader is rewarded with a tsunami of action and tragic conflict.

        The final and perhaps most important issue is what comes first, the artists priority or his work? In other words, if you need to save one of them, the scales will tilt towards the survival of the artists work, although in the novel the artist lives, he loses for the most part his capacity as a painter. And this is a dilemma that is quite flattering for art as super-human value, but sets to torment the value of the human life.

Bookmark