Τάσεις ανά χώρα στο αστυνομικό μυθιστόρημα

         Η γεωγραφία του αστυνομικού είδους παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς μπορεί κανείς να δει πώς το βασικό σχήμα: έγκλημα-εξιχνίαση μπορεί να παραλλαχθεί σε άπειρες ομαδοποιήσεις ανάλογα με την κουλτούρα κάθε χώρας-γλώσσας και φυσικά ανάλογα με τις συγγένειες των συγγραφέων και τις επιρροές-τους. Χρήσιμος οδηγός για ό,τι θα ακολουθήσει είναι ο ιστότοπος http://www.dartmouth.edu/~gjdemko.

Η αστυνομική λογοτεχνία γεννήθηκε στην Αγγλία του 19^ου αιώνα, ενός αιώνα όπου η επιστήμη έδινε την εντύπωση ότι μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα του ανθρώπου, ο θετικισμός γνώριζε μεγάλες δόξες και ο ρομαντισμός υποχωρούσε μπροστά στην επέλαση του ρεαλισμού. Έτσι, το αστυνομικό αίνιγμα προέτασσε την αντίληψη ότι κάθε πρόβλημα έχει μια λύση, στην οποία ο ανθρώπινος νους μπορεί να φτάσει, αν συνδυάσει επαγωγικά τις ενδείξεις και συνθέσει μια ολοκληρωμένη, συνεπή και αρραγή θεωρία.

            Στην Αγγλία, λοιπόν, πρωτοεμφανίστηκε η τάση που θέλει το αστυνομικό έργο ως έναν καλοστημένο γρίφο, που ξεκινά με την ανακάλυψη του πτώματος και συνεχίζει αναδρομικά με τη συγκέντρωση και εξερεύνηση των ενδείξεων, που συχνά οδηγούν παραπλανητικά σε μερικούς υπόπτους και απότομα, με ένα χτύπημα-καράτε του ευφυούς ντετέκτιβ, αποκαλύπτεται ο (συχνά πέραν πάσης υποψίας) ένοχος. Η Άγκαθα Κρίστι και ο Άρθουρ Κόναν Ντόιλ (Σκοτσέζος στην καταγωγή) έφτιαξαν τους πρώτους αναγνωρισμένους παγκοσμίους “σήριαλ ντετέκτιβ”, οι οποίοι αναδεικνύονται σε σταθερές φιγούρες στα έργα-τους, με πάγια χαρακτηριστικά και δεδηλωμένες τακτικές.

            Αγγλοσαξονική με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά είναι η αμερικάνικη και η σκοτσέζικη γραμμή. Στην Αμερική αναπτύχθηκε το noir μυθιστόρημα, όπου ο ντετέκτιβ δεν είναι άμεμπτος, πίνει και ζει με τον υπόκοσμο, έχει πάθη και συγχρωτίζεται ωραίες, μοιραίες γυναίκες, μπλέκεται στα σκατά της κοινωνίας, αλλά καταφέρνει να φέρει σε πέρας την αποστολή-του από στυγνό επαγγελματισμό. Ο Ντάσελ Χάμετ και ο Ρέιμοντ Τσάντλερ, αλλά και ο νεότερός-τους Τζέιμς Έλροι, είναι οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι της αμερικάνικης σχολής που διαμορφώνει το ρεαλιστικό σκηνικό-της όχι τόσο στο νομοτελειακό αφηγηματικό γίγνεσθαι αλλά στον κοινωνικοπολιτικό περίγυρο. Στο σκοτσέζικο παρακλάδι έχουμε σκληρούς άνδρες αλά Αμερική, γοτθική ατμόσφαιρα, παράξενες ιστορίες και μια ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ. Ο πιο γνωστός συγγραφέας του είδους είναι αναμφίβολα ο Ίαν Ράνκιν.

            Στη Γαλλία αρχίζουν να διαμορφώνονται αστυνομικά έργα που πατάνε στο κοινωνικό και στο πολιτικό με όρους κοινωνικά ευαισθητοποιημένης και πολιτικά ώριμης σκέψης. Βέβαια το μεγάλο όνομα του χώρου, ο Ζορζ Σιμενόν, εστιάζει περισσότερο σε μια ψυχολογικού τύπου αφήγηση γύρω από τον αστυνόμο Μαιγκρέ. Οι γάλλοι συγγραφείς παρότι χρησιμοποιούν πολλάκις τη noir συνταγή, την πολιτικοποιούν και την ιστορικοποιούν σε ένα κλίμα επαναστάσεων, αριστερών κινημάτων και νεανικών ταραχών. Ο Μορίς Ατιά και άλλοι παρόμοιοι συγγραφείς μοιράζουν τις ιστορίες ανάμεσα στην ατομική και στη συλλογική οπτική γωνία, όπου το ιδιωτικό εμπλέκεται με το πολιτικό, το ψυχολογικό κίνητρο συνυφαίνεται με το ευρύτερα κοινωνικό.

            Με την Γαλλία κατεβήκαμε στα μεσογειακά δεδομένα, σε μια ευρύτερη διαπολιτισμική ζώνη όπου το πολιτικό συνδέεται με το οικογενειακό και η παραδοσιακή δομή διαγκωνίζεται με τον εκσυγχρονισμό.

            Οι Ιταλοί εισήγαγαν τα gialli μυθιστορήματα από τον αγγλοσαξονικό κόσμο αλλά σταδιακά ανέπτυξαν τη δική-τους αστυνομική κουλτούρα. Αφενός έγραψαν έργα στην κλασική αστυνομική δομή της διαλεύκανσης ενός εγκλήματος, στο οποίο οι καλοί του είδους στιγμάτισαν τη διαφθορά και τον ρόλο της μαφίας, όπως ο Αντρέα Καμιλέρι. Αφετέρου, σχημάτισαν μια γραμμή αντι-αστυνομικών ή μεταμοντέρων έργων, όπου η εξιχνίαση ενός μυστηρίου είναι απλώς η αφορμή για άλλου είδους αναλύσεις (Ουμπέρτο Έκο, Leonardo Sciascia).

Η Ισπανία συνεχίζει τη μεσογειακή παράδοση με πολλούς αριστερούς συγγραφείς και άλλους που γαλουχήθηκαν από τον αντιδιδακτορικό αγώνα. Ξεκίνησε κι αυτή με το hard-boiled είδος να ανθεί κατ’ επίδραση της Αμερικής, αλλά συνέχισε με εγχώρια παραγωγή, όπου είναι ορατές οι νεορεαλιστικές επιρροές των Ιταλών και οι πολιτικές θέσεις των Γάλλων. Ο Μανουέλ Βάθκεθ Μονταλμπάν, ο Εδουάρδο Μεντόθα κ.ο.κ. μίλησαν πολιτικά, ενώ δεν έλειψαν οι σκοτεινές ιστορίες, όπου η αμφισημία των εκδοχών δεν φέρνει πάντα το καλό να θριαμβεύει.

Πριν συνεχίσουμε το μεσογειακό δρόμο, κάνουμε μια γλωσσική γέφυρα-σύνδεση με τη Λατινική Αμερική, για να δούμε την υπόλοιπη ισπανόφωνη αστυνομική λογοτεχνία. Ξεχωρίζει η μεξικάνικη εκδοχή που εκλατινίζει το αμερικάνικο είδος και μιλάει για τη διαφθορά, το αμερικάνικο όνειρο με τους πολυδαίδαλους αργούς ρυθμούς της χώρας, τον (αυτο)σαρκασμό (Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ). Στην Αργεντινή άνθισε το hard-boiled μυθιστόρημα, ενώ γενικότερα η αστυνομική λογοτεχνία προβάλλει την παθογένεια της χώρας και τα οικονομικά-της προβλήματα δίπλα στην ντόπια ηθική και κουλτούρα. Αξιόλογη παράδοση στην αστυνομική λογοτεχνία αναπτύσσει και η Κούβα.

Επιστρέφουμε στη Μεσόγειο με την Τουρκία που είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση, γιατί εντάσσεται στο μεσογειακό τόξο και εμφανίζει χαρακτηριστικά της αναπτυσσόμενης χώρας, καθώς κινείται σε δύο επίπεδα: το ταχύτατα εκδυτικισμένο και στο αργό ανατολίζον. Έτσι, το αστυνομικό μυθιστόρημα αφορά κυρίως την πρόοδο της μεσοαστικής και μεγαλοαστικής τάξης η οποία ωστόσο κερδίζει εύκολα, γρήγορα όσο και παράνομα (π.χ. Αχμέτ Ουμίτ, Τζελίλ Οκέρ).

Η Ελλάδα που ολοκληρώνει το μεσογειακό μπλοκ ακολούθησε για πολύ τη μοναχική πορεία του Γιάννη Μαρή, με τον υπόκοσμο και τον κόσμο του Κολωνακίου της δεκαετίας του ’60 και του ’70, πριν περάσει στο σύγχρονο μπαμ των τελευταίων δεκαετιών. Σ’ αυτά τα πλαίσια το αστυνομικό είδος τείνει να υποκαταστήσει το κοινωνικό, καθώς η αστυνομική πλοκή είναι η συσκευασία μέσα στην οποία ο αναγνώστης βλέπει την ελληνική κοινωνία και τον νεοπλουτισμό-της, τη διαφθορά των αρχών και των ΜΜΕ, το αδιάκοπο κυνήγι του πλούτου και τις αντικαθεστωτικές απηχήσεις της χούντας. Αυτός είναι ο κόσμος του Πέτρου Μάρκαρη και άλλων συγγραφέων που καλλιεργούν με συνέπεια το είδος στην Ελλάδα.

Πηδάμε στον βορρά και στο σκανδιναβικό μέτωπο, όπου πρωτεύουσα θέση έχει η Σουηδία. Εκεί η ματιά στο κοινωνικό πλαίσιο πίσω από τα εγκλήματα είναι ορατή, αφού η πολυπολιτισμική κοινωνία περνάει φάσεις έντασης, ενώ η δομή των έργων είναι συνήθως μελετημένη και προσεκτικά διαρθρωμένη. Ο Χένινγκ Μανκέλ, ο Στιγκ Λάρσον κ.ο.κ. είναι οι πιο γνωστοί στην Ελλάδα. Η Νορβηγία έχει να επιδείξει τον σκληρό ντετέκτιβ του Γκούναρ Στόλεσεν, η Δανία τον Πέτερ Χόε, ενώ δυναμικά κινείται και η ισλανδική γραφή με χαρακτηριστικό όνομα τον Arnaldur Indridason. Οι μακριές νύχτες της Σκανδιναβίας ευνοούν τις μακρές αφηγήσεις, τον σκληρό κόσμο της νύχτας και τον ενεργό ρόλο της αστυνομίας στην κοινωνική ζωή. Ο τρόπος γραφής είναι εν μέρει κινηματογραφικός, ενώ μέσα στην πλοκή αναφύονται και οι ανθρώπινες σχέσεις. Ο ψυχρός στωικισμός συνδέεται με τη μεθοδικότητα, η σταδιακή συλλογή ενδείξεων με την συνθετική ικανότητα του συγγραφέα, ο καφές συνοδεύει τις σκέψεις του αστυνόμου, που ψάχνει ίχνη και μαρτυρίες τόσο μαζί με άλλους όσο και μόνος.

Συναφής σε πλαίσια και τάσεις είναι η γερμανόφωνη αστυνομική μυθιστοριογραφία: ο ελβετός Φρίντριχ Ντύρενματ με τις έξυπνες και φιλοσοφικές-του ιδέες, ο τουρκικής καταγωγής Γιακόμπ Αρζούνι με τις πολυπολιτισμικές-του ιστορίες, όπως και άλλοι συγγραφείς εστιάζουν στις προσπάθειες της αστυνομίας, στην αναζήτηση της δικαιοσύνης, στη σύνδεση παρόντος και παρελθόντος στο μεταπολεμικό κλίμα, σε αντιηρωικές φιγούρες και στην γερμανική κοινωνία που συνεχώς επανευρίσκει τον εαυτό-της.

Οι τάσεις του σύγχρονου αστυνομικού μυθιστορήματος δείχνουν την πορεία της κοινωνίας, την παγκοσμιοποίηση του εγκλήματος, την αναζήτηση της γενικότερης παθογένειας, την προσπάθεια του ατόμου να βρει τον εαυτό-του σε ένα κλίμα αλλαγών, τις οποίες συχνά δεν μπορεί να ελέγξει. Κάθε λογοτεχνία στηρίζει την αυτοπραγμάτωσή-της στο νέο αστυνομικό είδος που ναι μεν διατηρεί την ορθόδοξη γραμμή της διαλεύκανσης, άλλο λιγότερο κι άλλο περισσότερο, αλλά την εμπλουτίζει (συχνά αλλοιώνοντάς-την) με κοινωνικοπολιτικές, φιλοσοφικές, ψυχολογικές αναζητήσεις.

Πατριάρχης Φώτιος