“Ζ” του Βασίλη Βασιλικού

Όταν η ζώσα ιστορία γίνεται μυθιστόρημα, όταν η πολιτική ζωή σε μια κρίσιμη μετεμφυλιακή περίοδο μπαίνει στις σελίδες ενός βιβλίου, τότε ο χειρισμός μπορεί να κινηθεί είτε στα κλασικά μονοπάτια, είτε σε μια πιο σύγχρονη (τουλάχιστον για τη δεκαετία του ’60) εκδοχή. 

Μπακλαβάς:

Βασίλης Βασιλικός

“Ζ: φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος”

εκδόσεις Θεμέλιο

1966 

            Θεωρείται το πιο προβεβλημένο μυθιστόρημα στην Ελλάδα που ακολουθεί τη γραμμή non-fiction, όπως ο διάσημος πρόγονός-του το “Εν ψυχρώ” του Τρούμαν Καπότε. Κι ο Βασιλικός ως δημοσιογράφος είναι δικαιολογημένο να επέλεξε στην απόδοση μιας πολιτικής δολοφονίας, αυτής του Λαμπράκη το 1963, το ύφος και την υφή του στεγνού λόγου, της μη λογοτεχνικής απόδοσης και της ντοκυμαντεριστικής γραφής. Κι ο αναγνώστης περιμένει ένα ξερό κείμενο, άχρωμο, που αφήνει τα γεγονότα να μιλήσουν από μόνα-τους. Όμως…

            …η μυθιστορηματική πραγματικότητα είναι διαφορετική. Ο Βασιλικός, που μπορεί να έχει υποβαθμίσει τη λογοτεχνική-του αξία με τη δημοσιοσχετίστικη προβολή-του, είναι πολύ καλός μάστορας. Το έργο δεν έχει μόνο ιστορική και πολιτική αξία μέσα στην ταραγμένη δεκαετία του ’60 και μάλιστα λίγους μήνες πριν από το πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου 1967, αλλά αποζημιώνει όποιον το πιάσει στα χέρια-του και για τον τρόπο με τον οποίο τα γεγονότα μετατρέπονται σε σημεία γραφής και φορείς λογοτεχνικότητας.

            Καταρχάς, δεν είναι ένα ξερό δημοσιογραφικό κείμενο που παρουσιάζει μετά από έρευνα τα πράγματα. Ο αναγνώστης ανακαλύπτει ευχάριστα ότι κάθε κεφάλαιο κατευθύνεται με την οπτική γωνία διαφορετικού προσώπου, από τον χαμάλη που θα κάνει τη “μετακόμιση”, δηλαδή τη δολοφονία, μέχρι τον αρχηγό της αστυνομίας κι από τον ίδιο τον Λαμπράκη μέχρι περαστικούς που θα περάσουν τυχαία από εκεί που γίνονται οι οργανωμένες φασαρίες. Έτσι, η δολοφονία προσεγγίζεται σταδιακά, τίθεται στο κέντρο γύρω από την οποία κλείνουν όλο και περισσότερο οι επάλληλοι κύκλοι του παρακράτους, της αστυνομίας, των καθημερινών ανθρώπων, των αριστερών αγωνιστών κ.λπ. Το ψηφιδωτό αυτό εντάσσει τον φόνο σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, στην ταραγμένη δεκαετία του ’60 με τους απόηχους του εμφύλιου αλλά και τα δύσκολα χρόνια μιας νοθευμένης δημοκρατίας, όπου η ΕΔΑ επίσημα αναγνωρίζεται αλλά ανεπίσημα διώκεται.

            Οι επικεφαλής από την άλλη της αστυνομίας αντί για όνομα ή έστω αρχικό παίρνουν ονόματα προϊστορικών ζώων, της οικογένειας των σαυρών, και ονομάζονται Μαστοδοντόσαυρος, Θηριόσαυρος, Αργηχόσαυρος, ενώ οι μπράβοι-τους δανείζονται προσωνύμια από την οικογένεια των πιθηκοειδών, όπως νυχτοπίθηκοι ή των αρπακτικών όπως γυπαετοί. Τα θύματά-τους, οι απλοί πολίτες, είναι σε κατώτερες συνομοταξίες, ζώα του εδάφους που δεν μπορούν να αμυνθούν απέναντι στις επιθετικές ορμές-τους. Στο ίδιο επίπεδο συμβολοποιίας, οι φιλειρηνιστές αριστεροί που διώκονται άγρια παραλληλίζονται πολλές φορές με τους πρώτους Χριστιανούς, οι οποίοι θυσιάζονταν για ανώτερα ιδανικά σε μια κοινωνία φανατισμού και μισαλλοδοξίας.

Αξιοσημείωτες είναι εξάλλου και οι στοχαστικές παρενθέσεις του ίδιου του Ζ, που στοχάζεται πάνω στον αγώνα και τη ζωή, τη δημοκρατία και την κοινωνία. Η δράση σ’ αυτά τα σημεία σταματά και με την οπτική γωνία του ίδιου του Λαμπράκη αποδίδονται σκέψεις και συλλογισμοί για την αξία του αγώνα, σκέψεις που αναδεικνύουν την ανωτερότητα των ιδεών και ιδανικών-του. Ο Βασιλικός έμμεσα μετέπλασε έναν κοινωνικό αγωνιστή σε μυθιστορηματικό πρόσωπο και ηθικό πρότυπο.

Το βασικό μήνυμα του έργου που δίνει στη δημοσιογραφική κάλυψη λογοτεχνικό βάθος είναι η ανάδειξη ενός παρακράτους, που χρησιμοποιεί θεμιτούς και αθέμιτους τρόπους για να ασκήσει υπόγεια πολιτική, να χειραγωγήσει φτωχούς ανθρώπους και να τους κάνει όργανά-του σε μια αντικομουνιστική τακτική. Οι επίσημες αρχές μπορεί να ήθελαν να επιβάλλουν τη νομιμότητα αλλά οι παρασκηνιακοί μηχανισμοί χρησιμοποιώντας τη βία, την προπαγάνδα, την αστυνομική κάλυψη κ.ο.κ. καταφέρνουν να νοθεύσουν τη δημοκρατία με τις ολοκληρωτικές-τους πρακτικές.

Πατριάρχης Φώτιος