Πικρός ελληνικός διπλός: Μαρίνα Καραγάτση

"Το Ευχαριστημένο, ή οι δικοί μου άνθρωποι"
εκδόσεις Άγρα
2008

Βραβείο Μυθιστορήματος περιοδικού Διαβάζω 2009.
Είχα διαβάσει το βιβλίο κάποια στιγμή τα Χριστούγεννα, αλλά κάτι με ενοχλούσε, κάτι με έκανε να προβληματίζομαι για το τι διάβασα. Μάζεψα κριτικές και σκέφτηκα πολύ για το είδος του κειμένου, για την υφή του, για την αξία του. Θέλω να τα μοιραστώ μαζί σας και να βγω από τον λαβύρινθο της ανάγνωσης και της αξιολόγησης, τώρα που έχω στα χέρια μου τις βαθμολογίες που πήρε από την κριτική επιτροπή στο Διαβάζω Ιουνίου (έσπευσα να το αγοράσω σήμερα το πρωί).
1. Είναι μυθιστόρημα; Μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι στο βιβλίο αποφεύγεται ο όποιος χαρακτηρισμός, γεγονός πολύ σημαντικό αφού κάθε έργο διαβάζεται με βάση τον ειδολογικό προσδιορισμό που προβάλλεται. Η Θεοδοσοπούλου (http://maritheodo.blogspot.com/2009/04/blog-post_549.html ) εκφράζει τις αντιρρήσεις της για το αν είναι μυθιστόρημα: «Στα υ­πο­ψή­φια βι­βλία για το βρα­βείο μυ­θι­στο­ρή­μα­τος συ­γκα­τα­λέ­γε­ται το βι­βλίο της Μα­ρί­νας Κα­ρα­γά­τση, «Το ευ­χα­ρι­στη­μέ­νο ή οι δι­κοί μου άν­θρω­ποι», το ο­ποίο, α­κό­μη κι αν δια­θέ­τει λο­γο­τε­χνι­κές α­ρε­τές, εί­ναι μαρ­τυ­ρία εν­δοοι­κο­γε­νεια­κού χα­ρα­κτή­ρα και ό­χι μυ­θι­στό­ρη­μα. Διό­λου α­πί­θα­νο, ως υ­πο­ψή­φιο προς βρά­βευ­ση στην εν λό­γω κα­τη­γο­ρία, να λει­τουρ­γή­σει ως άλ­λο­θι ε­ξο­στρα­κι­σμού α­μι­γώς μυ­θι­στο­ρη­μα­τι­κών βι­βλίων.».
Ο Ζήρας απαντά στο περ. Διαβάζω Μαΐου (σελίδα 30): «Εδώ [στη συγκεκριμένη απορία της Μ.Θ.] δεν μπορώ να πω πολλά, και τούτο διότι το δυσκολότερο πράγμα σήμερα είναι να ορίσεις με ευκρίνεια και πειστικότητα αν ένα κείμενο που εξ υπαρχής του καταργεί τα όρια των ειδών, είναι ποίηση, διήγημα, βιογραφία, μυθιστόρημα ή οτιδήποτε άλλο. Τέτοιο είναι και το πεζό της Καραγάτση. Ένα κατεξοχήν υβριδικό αφήγημα που με κανέναν τρόπο δεν θα μπορούσα να το κλείσω στο άλλωστε αμφίλογο ορισμό της Θεοδοσοπούλου μαρ­τυ­ρία χα­ρα­κτή­ρα εν­δοοι­κο­γε­νεια­κού. Ας με συγχωρεί, γνώμονας για το πεζό αυτό δεν είναι το αν αποτελεί μαρτυρία και πόσο, αν πρωταγωνιστές του είναι πρόσωπα που υπήρξαν, αλλά το αν έχει στοιχεία της μυθοπλασίας. Αν δηλαδή ο συγγραφέας του επινοεί μια πραγματικότητα που όσο κι αν το θέλει δεν είναι η πραγματικότητα που έζησε αλλά μια άλλη, φανταστική».
Η Θεοδοσοπούλου ανταπαντά (http://maritheodo.blogspot.com/2009/05/blog-post_9751.html ) θεωρώντας την άποψη του Ζήρα: «Ερμη­νεία, που θυ­μί­ζει τις ευ­φά­ντα­στες ψυ­χα­να­λυ­τι­κές α­να­γνώ­σεις τύ­που Γκυ Σωνιέ. Κα­τά τα άλ­λα, α­πό τα πολ­λά που γρά­φτη­καν στον Τύ­πο για το βιβλίο, ου­δείς έ­θε­σε υ­πό αμ­φι­σβή­τη­ση ό­σα μαρ­τυ­ρού­νται για την οικογέ­νεια Κα­ρα­γά­τση. Αναμ­φι­βό­λως, το βι­βλίο θα α­πο­τε­λέ­σει έ­να σταθε­ρό ση­μείο α­να­φο­ράς για τις μελ­λο­ντι­κές με­λέ­τες πά­νω στο έρ­γο του Κα­ρα­γά­τση. Και βε­βαίως, αν το βι­βλίο α­φο­ρού­σε μια οι­κο­γέ­νεια ονό­μα­τι... Δρα­γά­τση, θα πή­γαι­νε “α­διά­βα­στο”, ό­πως και πλεί­στα άλ­λα της ε­τή­σιας σο­δειάς.»
Προσωπικά με πείθει πιο πολύ η γνώμη της Θεοδοσοπούλου (έστω κι αν έχω εκφραστεί αρνητικά παλαιότερα για την πένα της) και όχι του Ζήρα (έστω κι αν καταπιαστεί πάλι στη στήλη του στο «διαβάζω» με τα ιστολόγια, σαν το δικό μας, που μιλάνε για τη διαμάχη των κριτικών). Τουλάχιστον αυτός ήταν ένας διάλογος με επιχειρήματα.

2. Στα θετικά του βιβλίου αναφέρθηκε ο φωτισμός του πατέρα Καραγάτση από την κόρη του (Γαραντούδης, Τα Νέα, 28.6.2008), σημείο που εντοπίζει και η Χριστίνα Παπαγγελή στο ιστολόγιό της (http://anagnosi.blogspot.com/2008/10/blog-post_17.html ) «Βρήκα σπαραχτικό το να νιώθει αυτού του είδους την απόρριψη η κόρη από μέρους του Πατέρα, ενός πατέρα που δεν κανει άλλο παρά να προβάλλει -κλασικά- τον εαυτό του στην κόρη του. Προς τιμήν της, η συγγραφέας δε σχολιάζει ούτε προβαίνει σε χαρακτηρισμούς. Άλλωστε δεν το επιτρέπει η «δομή» του βιβλίου, ο τρόπος που διάλεξε να ξεδιπλώσει την προσωπικότητα του Καραγάτση, εφόσον μιλά ο ίδιος.». Ο Κούρτοβικ συμπληρώνει (Τα Νέα, 27.9.2008): «΄Ισως ο μεγαλύτερος έπαινος για το βιβλίο της είναι ότι μας κάνει να ξεχάσουμε γρήγορα τον πραγματικό Καραγάτση και μας παρασύρει στη γοητεία μιας αφήγησης που στέκει θαυμάσια από μόνη της, ανεξάρτητα από την ιστορικότητα των χαρακτήρων της. Και ωστόσο, σε σχέση ακριβώς με αυτή την ιστορικότητα, η συγγραφέας είναι ειλικρινής, τολμηρή και δίκαιη, με μια μορφή δικαιοσύνης που πηγάζει από συναισθηματική ωριμότητα και αισθαντική κατανόηση, όχι από μια σπασμωδική προσπάθεια δικαίωσης, με την υποβάθμιση των προσωπικών ελαττωμάτων και τον υπερτονισμό των αρετών, όπως συμβαίνει τόσο συχνά σε τέτοιες περιπτώσεις.»
Ο Γαραντούδης εντοπίζει επίσης «το θεματικό εύρος και την αφηγηματική συνθετότητά του, αλλά και την αναμφίβολη αισθητική αξία του». Ο Βιστωνίτης αναφέρει ότι πρόκειται «για νοσταλγική και πικρή αναδρομή στο παρελθόν που αναπλάθει την ιστορία μιας από τις γνωστότερες αστικές οικογένειες της εποχής. Είναι ένα χρονικό, θα λέγαμε, του συναισθήματος το οποίο εκτυλίσσεται μέσω της ανάκλησης της παιδικής ηλικίας και ταυτοχρόνως μια κατάθεση ψυχής.» (Το Βήμα, 6.7.2008). Και ο Κούρτοβικ αποδίδει τα εύσημα στην Καραγάτση: «Η δύναμη και η ουσία του βιβλίου της βρίσκονται στα ολοζώντανα, ζεστά, πλούσια σε αποχρώσεις και γεμάτα ανθρώπινες αντιφάσεις πορτρέτα των «δικών της ανθρώπων». Ο Καραγάτσης, πληθωρικός, εγωπαθής, βίαιος, γυναικάς, αλλά και συναισθηματικά ευάλωτος, γενναιόδωρος και ευθύς· η Νίκη Καραγάτση, με την έμφυτη σεμνότητα και την ήρεμη σταθερότητά της· η γιαγιά Μίνα, νησιώτισσα αστή παλαιών αρχών, αλλά και με συχνά αφοπλιστικό κοινό νου·».

3. Στα αρνητικά του βιβλίου ο Βιστωνίτης αναφέρεται στην απουσία διαφοράς μεταξύ των φωνών των αφηγητών, αφού «πουθενά δεν έχεις την αίσθηση ότι η διαφορά της ομιλίας συνεπάγεται και αλλαγή στο ύφος - στην ουσία πρόκειται για διαφορά απόχρωσης γιατί το βιβλίο έχει αφηγηματική ταυτότητα πέραν των πρωταγωνιστών-αφηγητών: αυτή της Μαρίνας Καραγάτση.» (Το Βήμα, 6.7.2008).

Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος