Friday, April 01, 2011

Ο ΛΟΙΜΟΣ του Ανδρέα Φραγκιά

Κορυφαία έργα, όπως αυτό, δεν έχει να επιδείξει πολλά η ελληνική λογοτεχνία. Και μιλώ για ένα έργο που συνομιλεί επάξια με τον Κάφκα, με τον Καμύ αλλά και με όλον τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό.

Κανταΐφι:
Ανδρέας Φραγκιάς
«Λοιμός»
Αθήνα 1972
(έπειτα από τις εκδόσεις Κέδρος)

            Το έργο τεντώνει τα ρεαλιστικά δεδομένα στα άκρα σε σημείο στο οποίο όλα όσα συμβαίνουν να φαίνονται εξίσου πιθανά και εξίσου απίθανα. Τίποτα δεν είναι υπέρλογο ή μεταφυσικό, αλλά και τίποτα δεν μοιάζει βγαλμένο από αυτόν τον κόσμο. Κι όμως ο “Λοιμός” αποδίδει με ιδιαίτερη τέχνη τα βάσανα και βασανιστήρια των κρατουμένων σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, πλαίσιο που εύκολα παραπέμπει στη Μακρόνησο, στη Γυάρο ή σε οποιοδήποτε νησί, όπου είχαν εξοριστεί αριστεροί ιδεολόγοι.
            Ο Φραγκιάς δεν επέλεξε να αποδώσει τη φρίκη ενός τέτοιου μέρους, επιλογή που θα μετέτρεπε το έργο σε μυθιστόρημα-μαρτυρία και θα το άφηνε στενά συνδεδεμένο (ως εκ τούτου περιορισμένο) με τις ιστορικές συνθήκες που το δημιούργησαν. Αντίθετα, διάλεξε να αποτυπώσει την ηλιθιότητα ενός συστήματος το οποίο ενδιαφέρεται πρώτιστα όχι για τη σωματική εξόντωση των κρατουμένων αλλά για την ηθική-τους εκμηδένιση και την καταρράκωση της ανθρώπινής-τους παρουσίας. Έτσι, απηχώντας γελοίες πρακτικές, π.χ. τη γυμναστική των ολοκληρωτικών καθεστώτων, ο συγγραφέας περιγράφει ανούσιες καθημερινές συνήθειες, απίθανους κανονισμούς, σκόπιμα βλακώδεις κανόνες που συστήνουν την καθημερινότητα και αποτελούν (στο πλαίσιο ενός πομπώδους ρητορικού-εξουσιαστικού λόγου) ύψιστο μέλημα κάθε δεσμώτη ώστε αυτός να λειτουργεί με υγιεινή και με τάξη μέσα στο στρατόπεδο. Κορυφαίο μοτίβο ενός τέτοιου παραλογισμού είναι το ότι οι αρχές απαιτούν από κάθε κρατούμενο να μαζεύει έναν αριθμό μυγών ημερησίως, γεγονός που οδηγεί σε γελοίες αλλά και σε τραγικές έξεις.
            Το μυθιστόρημα δεν έχει πρωταγωνιστές, ούτε καν άτομα με ολοκληρωμένες προσωπικότητες. Είναι οι κρατούμενοι, οι οποίοι έχουν χάσει την ταυτότητα και το όνομά-τους και ονομάζονται απλώς με ένα βασικό χαρακτηριστικό-τους (π.χ. ο περιδεής), και οι δεσμώτες. Παρά τις συγκειμενικές-του παραμέτρους (εξορία κομμουνιστών και δικτατορία των συνταγματαρχών: μην ξεχνάτε πως γράφτηκε το 1972) ο “Λοιμός” έχει πάρει διαχρονικές διαστάσεις, καθώς ο Φραγκιάς σοφά επέλεξε να του στερήσει τον χώρο και τον χρόνο, να το κάνει άχρονο και ου-τοπικό, να το καταστήσει έτσι συμβολική “χώρα” κάθε βασανιστηρίου και κάθε καθεστώτος. Πλάθει, λοιπόν, ένα αληθοφανές περιβάλλον, έναν μυθιστορηματικό μικρόκοσμο, μέσα στον οποίο εισέρχεται ο αναγνώστης με τις προσλαμβάνουσες της εποχής αλλά συνάμα και συν τω χρόνω μένει στο φαντασιακό αυτό εύρημα χωρίς να αναζητεί εξωκειμενικές αναφορές.
            Η αλληγορική διάσταση του έργου είναι, όπως φαίνεται από τα παραπάνω, το κέντρο της αξίας-του. Το στρατόπεδο είναι ένας άχρονος χώρος, μέσα στον οποίο δεν μετράνε τόσο τα υπαρκτά και ωμά αποδοσμένα βασανιστήρια, αλλά οι συμβολικές πρακτικές ενός ψυχικά εξοντωτικού μηχανισμού. Ο κρατούμενος αναγκάζεται να ζήσει μια ζωή διαστρεβλωμένη, ταγμένη εξ ανάγκης να αφοσιώνεται σε μικρούς, ανούσιους στόχους, οι οποίοι απαξιώνουν το είναι-του. Αυτή η διαχρονικά συμβολική διάσταση του “Λοιμού” τού δίνει και την υψηλή θέση-του στα ελληνικά γράμματα.
Καλό μήνα
Πατριάρχης Φώτιος

18 comments:

Pellegrina said...

ειναι πράγματι ετσι, νομίζω. Το ειχα διαβάσει πριν πολλά χρονια, γιατι περιλαμβανόταν κάποτε (ενα απόσπασμά του με μύγες) στην υλη διδασκαλίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, στην Γ λυκείου Αλλά δεν το διδαξα ποτέ, γιατι η διδασκαλία μεταπολεμικής λογοτεχνίας επεφτε πάντα ανοιξη, και μου ήταν εντελώς αδυνατο να ασχοληθώ με τετοιο πράγμα με τον ηλιο να λάμπει και τα ομορφα αγορια και κορίτσια απέναντι μου. ετσι το εριχνα ολο στον ελυτη και το βρεττακο.(όπου έλεγα ο,τι παρλαπίπα μου ακτέβαινε..)
(υπήρξα μια πολύ κακη καθηγήτρια.,,ακομα κι εκει, οτι δεν ταιριαζε με τη διάθεσή μου, το απέρριπτα με τη μία. Ευτυχως η εκπάιδευση γλίτωσε από μενα!!)

(τι θα πει "έπειτα από τον κέδρο";

Εαρινή Συμφωνία said...

Εξοχη αναφορά, με βάθος. Πράγματι είναι ένα σπουδαίο έργο επειδή διασπάται διαθλάται και διακτινώνεται στον ου-τόπο ώστε να αποτελεί Land.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
νομίζω ότι στην αρχή εκδόθηκε χωρίς να αναφέρεται σε ποιες εκδόσεις και έπειτα το ανέλαβε ο Κέδρος.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Εαρινή Συμφωνία,
η ουτοπία-του το κάνει και διαχρονικό και σπουδαίο, γιατί δεν μένει στο βίωμα αλλά το μετατρέπει σε αχρονικό σύμβολο.
Καλό Σαββατοκύριακο
Πατριάρχης Φώτιος

Κατερίνα Μαλακατέ said...

Το βιβλίο δεν το έχω ούτε καν ακουστά (γιατί;). Τώρα θέλω να το διαβάσω.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Κατερίνα,
ίσως ανήκει σε μια γενιά που δεν έμαθε (από το σχολείο) ή από το περιβάλλον (ΜΜΕ κ.ο.κ.) τέτοια έργα που αξίζουν όχι με τη μουσειακή έννοια του όρου, αλλά με τη διαχρονική ποιότητα μυθιστορημάτων που ξεπερνούν το περιορισμένο και ανάγονται στο διαρκές.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Διόρθωση: ίσως ανήκειΣ.

Pellegrina said...

ναι, αλλα΄ΠΩΣ "αναγονται στο διαρκές', αν οι γενιές δεν τα μαθαίνουν;

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
ο Κανόνας, απ' ό,τι καταλαβαίνω, συστήνεται μέσω του σχολείου αλλά και μέσω άλλων θεσμών όπως τα ΜΜΕ ή οι ανθολογίες, τα λογοτεχνικά λεξικά (π.χ. αυτό του Πατάκη) κ.ο.κ.
Ο "Λοιμός" στα χρόνια της νιότης-μου ήταν στα πολύ υψηλά πατώματα της λογοτεχνίας-μας και φυσικά απόρησα με τη δήλωση μιας νεότερης ότι το αγνοούσε. Θα μου πεις: ποιος θυμάται τον Φραγκιά; Δεν ήταν αστέρας πρώτης γραμμής, δεν ήταν λ.χ. Άρης Αλεξάνδρου, δεν έγιναν τα έργα-του σήριαλ ή ταινία (παρεμπιπτόντως κι αυτά συμβάλλουν στον Κανόνα(;)), δεν είναι -απ' όσο εικάζω- στη μέση εκπαίδευση και δεν ξέρω αν είναι και στα Πανεπιστήμια.
Ωστόσο ο "Λοιμός" είναι έργο-σταθμός, αν και τώρα που το κοιτάζω στη σχετική ψηφοφορία προ τριμήνου ΜΟΝΟ εγώ το πρότεινα!!!
Πατριάρχης Φώτιος

Johnny Panic said...

Πάντως εγώ στη σχολή μου δεν το άκουσα από καθηγητή ΟΥΤΕ ΜΙΑ ΦΟΡΑ.Και παρακολουθούσα τακτικότατα τα μαθήματα,να φανταστείτε...Αντιθέτως,"Κιβώτιο" και "Ακυβέρνητες Πολιτείες",με το κιλό.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Johnny
σε ποια σχολή;
Πατριάρχης Φώτιος

Johnny Panic said...

Φιλοσοφική Α.Π.Θ.,τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας,τομέας μεσαιωνικών και νεοελληνικών σπουδών.Λοιμός...

Πάπισσα Ιωάννα said...

Johnny,
φαντάζομαι ότι δεν είναι δυνατόν να είναι στο πρόγραμμα σπουδών όλα τα κλασικά νεοελληνικά κείμενα. Μελετάμε λ.χ. τα εσπεριδοειδή αλλά δεν είναι σίγουρο ότι θα βρούμε στην ύλη-μας και όλα τα άλλα δέντρα.
Ωστόσο, ο καθένας -ειδικά όσοι έχουν σπουδάσει το θέμα- πρέπει να ψάχνουν και περαιτέρω.

[Δεν είμαι απόλυτος: δεν ισχυρίζομαι φυσικά ότι, επειδή εγώ θεωρώ τον "Λοιμό" must, πρέπει και οι άλλοι να βλέπουν το ίδιο πράγμα]
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

must inai τηρουμένων των αναλογιών. Στην Ελλαδα μερικοι από τους καλύτερους τεχνικα΄συγγραφείς (στα πλαισια κυριως αυτού που λετε εσεις οι ειδικοί μοντερνισμό), πχ Αλεξάνδρου, Κοτζιάς, πλασκοβίτης, φραγκιάς,Τσίρκας, ειναι θεματολογικά σκοτεινοί (και αρκετά "καφκικοί"), λόγω του οτι ασχολούνται με τον εμφύλιο και τις συνέπειές του. ειναι σημαντικοι και πρέπει να διδάσκονται στα πανεπιστήμια-(οπωσδήποτε περισσότερο από τον παπαδιαμάντη!)Επίσης, από όσο τους ξρω, ειναι πολυ καλοί χρήστες της σ υ γ χ ρ ο ν η ς ελληνικής γλώσσας

Johnny Panic said...

Πατριάρχη,δε μιλώ για το πρόγραμμα σπουδών.Πολλά δεν ήτανε στο πρόγραμμα,αλλά τα ακούγαμε,μας τα αναφέρανε,τα βρίσκαμε εδώ κι εκεί.Επίσης,νομίζω ότι παρερμήνευσες το πρώτο μου σχόλιο.Δεν εννοούσα ότι στην καλή και άγια σχολή μου δεν είναι must,άρα τι μας τσαμπουνάς εσύ.Το έργο το γνωρίζω(δεν το έχω διαβάσει ακόμα) και απλώς απόρησα συνειδητοποιώντας ότι στα χρόνια του Πανεπιστημίου το έφαγε η μαρμάγκα...

Πάπισσα Ιωάννα said...

Johnny,
μα και εγώ δεν αναφέρθηκα σε σένα συγκεκριμένα. Αναφέρομαι στους φιλολόγους και στους λοιπούς βιβλιόφιλους που ξέρουν τη Μαντά, τον Κοέλιου κ.ο.κ. (δες και το σχόλιο του Μπασκόζου στο σημερινό Βήμα) αλλά αγνοούν τον Φραγκιά!
Εσύ ξέρω μέσα από τις συζητήσεις-μας πόσο ψαγμένος είσαι.

Pellegrina,
έχεις δίκιο.
Η σκοτεινότητα των άλλων βρίσκει μια ευπρόσδεκτη καθαρότητα στο "Λοιμό", γεγονός που μόνο πλεονέκτημα μπορεί να θεωρηθεί.

Πατριάρχης Φώτιος

Librofilo said...

Νομίζω ότι δεν υπάρχει πραγματικός βιβλιόφιλος που να αγνοεί τον Φραγκιά.Και ο Λοιμός και η Καγκελόπορτα είναι εμβληματικά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας - τα θεωρώ πολύ σημαντικά αλλά όχι κορυφαία, πολύ βαρυφορτωμένα με συμβολισμούς χωρίς όμως αυτό να μειώνει την αξία τους (ωραία παρουσίαση btw). Από την άλλη πιστεύω ότι καλύτερα να μη διδάσκονται - διότι το πρόβλημα δεν είναι στην διδακτέα ύλη αλλά σ'αυτούς που την διδάσκουν. Όποιος πραγματικά ενδιαφέρεται για την λογοτεχνία θα φτάσει σ'αυτούς τους συγγραφείς ακόμα κι αν ξεκινάει από κάποιους άλλους που θεωρούνται (χωρίς να είναι πολλές φορές) ελλάσονες. Επίσης επειδή "έπεσε" το όνομα της στο τραπέζι, ας αφήσουμε την κα Μαντά, η οποία (όπως και ο παμπόνηρος Βραζιλιάνος) κάνει πολύ καλά τη δουλειά της και δεν κοροϊδεύει κανέναν σε αντίθεση με κάποιους άλλους που νομίζουν ότι γράφουν "σοβαρή λογοτεχνία" αλλά γράφουν σκουπίδια.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Librofilo,
προσυπογράφω το τελευταίο: πολλοί γράφουν σκουπίδια αλλά το παίζουν μεγάλοι συγγραφείς.
Ωστόσο πιστεύω ότι η παιδεία (όχι κατ' ανάγκη η εκπαίδευση) πρέπει να μαθαίνει στον άνθρωπο να αγαπά το βιβλίο. Πρέπει να βρούμε τρόπους ως κοινωνία να δημιουργήσουμε πρότυπα φιλαναγνωσίας, και μάλιστα ποιοτικής λογοτεχνίας.
Όσο για την εκπαίδευση πιο συγκεκριμένα, ό,τι μπαίνει στο σχολείο, γίνεται γνωστό (όπως λ.χ. η Δημουλά). Ίσως φυσικά η εξεταστέα ύλη να είναι ενίοτε απωθητική για περαιτέρω διάβασμα, αλλά τουλάχιστον το Χ έργο μπήκε στον Κανόνα και έγινε γνωστό. Πρέπει να αλλάξει ωστόσο (και σ' αυτό συμφωνώ) ο τρόπος διδασκαλίας: από εξεταστικοκεντρικός να γίνει φιλαναγνωστικός.
Την καληνύχτα-μου
Πατριάρχης Φώτιος