Στράτης Μυριβήλης - Μ. Καραγάτσης – Άγγελος Τερζάκης – Ηλίας Βενέζης, “Το μυθιστόρημα των τεσσάρων”

Τέσσερις κορυφαίοι Έλληνες πεζογράφοι συμπράττουν σε ένα γαϊτανάκι αφήγησης που περιλαμβάνει έρωτες, πάθη, εκδίκηση, πόλεμο, προδοσίες, μυστήριο, δίκες…

 

Στράτης Μυριβήλης - Μ. Καραγάτσης – Άγγελος Τερζάκης – Ηλίας Βενέζης “Το μυθιστόρημα των τεσσάρων” [πρώτη έκδοση: 1958, σε βιβλίο: 1979] εκδόσεις Εστία -2011

 

Καθέναν ξεχωριστά τους έχω διαβάσει, έστω και λίγο. Αλλά αυτό το μυθιστόρημα που συνδέει τις γραφές τους ίσως είναι μια πρόκληση άλλου βαθμού.

> Ο Στρατής Μυριβήλης γεννήθηκε στη Συκαμιά της Λέσβου. Το 1912 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο, εργαζόμενος παράλληλα ως συντάκτης σε περιοδικά και εφημερίδες. Κατατάχτηκε εθελοντικά το 1912 και πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους (όπου τραυματίστηκε στο πόδι), στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και στη Μικρασιατική εκστρατεία (ως ανθυπολοχαγός). Στη Λέσβο συνεργάστηκε με τις εφημερίδες Σάλπιγξ, Ελεύθερος Λόγος, Καμπάνα, Ταχυδρόμος και άλλες, δημοσιεύοντας πεζογραφήματα, ποιήματα, άρθρα και χρονογραφήματα. Η πρώτη εμφάνιση του Στρατή Μυριβήλη στο χώρο της λογοτεχνίας σημειώθηκε το 1915 με τη συλλογή διηγημάτων "Κόκκινες ιστορίες". Σταθμό στην πρώτη αυτή φάση της δημιουργίας του αποτέλεσε η "Ζωή εν Τάφω", που εγκαινίασε τη σύγχρονη ελληνική αντιπολεμική λογοτεχνία. Το έργο "Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια" (1932) αντιμετωπίστηκε από την κριτική ως μεταβατικό στάδιο προς τη δεύτερη περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητας (1933-1949), στην οποία κυριαρχεί η τάση προς άρνηση του παρόντος και στροφή προς την παιδική ηλικία, τάση που άσκησε επιρροή και στο γλωσσικό και υφολογικό πεδίο του έργου του. Από τη δεύτερη αυτή περίοδο αναφέρουμε το μυθιστόρημά του "Η Παναγιά η Γοργόνα". Τέλος στην τρίτη περίοδο του έργου του (1949-1969) ο Μυριβήλης στράφηκε προς μια ποικιλία θεμάτων, στόχων και εκφραστικών μέσων. Εδώ εντάσσονται οι συλλογές διηγημάτων του "Το πράσινο βιβλίο", "Το γαλάζιο βιβλίο", "Το κόκκινο βιβλίο" και "Το βυσσινί βιβλίο".

 

> O M. Kαραγάτσης (πραγματικό όνομα Δημήτρης Pοδόπουλος) γεννήθηκε το 1908 στην Aθήνα. Tο αινιγματικό αρχικό M. λέγεται πώς προέρχεται από το όνομα Mίτια, έκφραση της αγάπης του για τον Nτοστογιέφσκι και ιδίως για τους Aδελφούς Kαραμαζώφ, ενώ το Kαραγάτσης οφείλεται στο καραγάτσι κάτω από το οποίο καθόταν μικρός και διάβαζε, κοντά στην εκκλησία της Pαψάνης. Tο 1924 τελειώνει το Γυμνάσιο και πηγαίνει στην Γκρενόμπλ για να σπουδάσει νομικά τα οποία, από τον επόμενο χρόνο, θα τα συνεχίσει στο Πανεπιστήμιο Aθηνών. Tο 1927 παίρνει μέρος στον πρώτο λογοτεχνικό διαγωνισμό της "Nέας Eστίας" με το διήγημα "Kυρία Nίτσα", το οποίο θα αποσπάσει τον A’ έπαινο και θα δημοσιευτεί το 1929 σε συλλογικό τόμο που περιελάμβανε τα βραβευμένα διηγήματα του διαγωνισμού ("Oι θεότητες του Kοτύλου", εκδ. Bιβλιοπωλείον της Eστίας). Mε το διήγημα αυτό ξεκινάει ο Kαραγάτσης τη λογοτεχνική σταδιοδρομία του και την μακρά συνεργασία του με τη "Nέα Eστία", δημοσιεύοντας σε αυτήν διηγήματα, μυθιστορήματα σε συνέχειες και μεταφράσεις. Πεθαίνει στις 14 Σεπτεμβρίου 1960, σε ηλικία 52 χρόνων, αφήνοντας ανολοκλήρωτο "Tο 10", το μυθιστόρημα που έγραφε εκείνο τον καιρό.

> Ο Άγγελος Τερζάκης γεννήθηκε στο Ναύπλιο. Το 1915 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου, της οποίας αναγορεύτηκε διδάκτωρ το 1927. Από το 1929 και για δυο χρόνια άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Το 1925 πρωτοεμφανίστηκε στο χώρο της λογοτεχνίας με τη δημοσίευση της συλλογής διηγημάτων του Ο ξεχασμένος. Το 1929 εξέδωσε την Φθινοπωρινή Συμφωνία. Ακολούθησε η έκδοση του μυθιστορήματός του Δεσμώτες, που μαζί με τον Πρίγκηπα του Θράσου Καστανάκη θεωρήθηκαν από την κριτική ως τα πρώτα πεζογραφήματα της γενιάς του ’30 και Η παρακμή των Σκληρών, που επαινέθηκε από τον Κωστή Παλαμά, ενώ με μεγάλη επιτυχία εκδόθηκε το 1937 Η μενεξεδένια πολιτεία. Το 1936 παντρεύτηκε τη Λουΐζα Βογάσαρη, με την οποία απέκτησε ένα γιο το Δημήτρη. Τον ίδιο χρόνο παραστάθηκε στο Εθνικό Θέατρο η βυζαντινή τραγωδία του Αυτοκράτωρ Μιχαήλ. Το 1937 ανέλαβε τη Γραμματεία του Εθνικού Θεάτρου, όπου κατέλαβε διαδοχικά διάφορες διοικητικές θέσεις, φθάνοντας ως εκείνη του υπηρεσιακού γενικού διευθυντή (με αίτησή του παρέμεινε ως το 1960 στη θέση του διευθυντή δραματολογίου, την οποία κατέλαβε το 1940). Από το 1940 και ως τη λήξη του πολέμου υπηρέτησε στο Αλβανικό Μέτωπο. Από τα έργα του σημειώνουμε ενδεικτικά την Πριγκηπέσσα Ιζαμπώ, τη Μυστική ζωή, τη Μενεξεδένια Πολιτεία, ενώ πρέπει επίσης να αναφερθεί το σημαντικό δοκιμιακό έργο του που άσκησε επίδραση τόσο στη λογοτεχνική όσο και στη θεατρική παραγωγή του.

 

> Ο Ηλίας Βενέζης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Ηλία Μέλλου) γεννήθηκε στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας, Το 1922 ο Βενέζης, που μόλις είχε τελειώσει το γυμνάσιο στη γενέτειρά του, αιχμαλωτίστηκε από τους τούρκους και υπηρέτησε στα τάγματα εργασίας στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας για δεκατέσσερις μήνες. Αφέθηκε ελεύθερος το 1923 Εκεί εργάστηκε αρχικά στο Πλωμάρι ως υπάλληλος της Διευθύνσεως Κτημάτων εξ Ανταλλαγής του Υπουργείου Γεωργίας και στη συνέχεια ως υπάλληλος στις τράπεζες Εθνική και Ελλάδος. Μετά από μετάθεσή του στο υποκατάστημα της Τράπεζας Ελλάδος στην Αθήνα, εγκαταστάθηκε στην πρωτεύουσα, όπου εργάστηκε ως το 1957. Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1921 με δημοσιεύσεις διηγημάτων στο περιοδικό της Κωνσταντινούπολης Ο Λόγος. Το 1927 βραβεύτηκε από το περιοδικό Νέα Εστία για το διήγημά του Ο θάνατος και αργότερα δημοσίευσε σε συνέχειες την πρώτη μορφή του εμπνευσμένου από την εμπειρία του στα τάγματα της Ανατολής έργου του Το νούμερο 31328, που εκδόθηκε το 1931. Ακολούθησαν τα μυθιστορήματα Γαλήνη, Αιολική γη, Έξοδος και Ωκεανός, που κινούνται όλα, όπως και το πρώτο του στα πλαίσια του ντοκουμέντου, με σαφείς επιδράσεις από την ανθρωπιστική ιδεολογία του συγγραφέα. Ολοκλήρωσε επίσης διηγήματα, ιστορικές μελέτες, οδοιπορικά και το θεατρικό έργο Μπλοκ C, που πρωτοπαραστάθηκε το 1945 από το θίασο του Πέλου Κατσέλη.

 

ΠΕΙΡΑΜΑ ή συγγραφική συνεργασία; Το να συμπράττουν τέσσερις κορυφαίοι εκπρόσωποι της γενιάς του ’30 σε ένα βιβλίο-γαϊτανάκι είναι από μόνο του αξιοπερίεργο. Ο πρώτος χτίζει μια στοιχειώδη υπόθεση και βάζει δυο πρόσωπα να πρωταγωνιστούν και χωρίς συνεννόηση οι επόμενοι συνεχίζουν την ιστορία, δίνουν βάθος και εύρος, φτιάχνουν νέους διαδρόμους.

Η ΥΠΟΘΕΣΗ είναι πολυπρόσωπη και πολυδαίδαλη. Διαδραματίζεται 12 χρόνια μετά την Κατοχή, αλλά σχετίζεται στενά με την προδοσία του στρατηγού Μυλωνάκου μέσα στον πόλεμο. Η κεντρική ηρωίδα Νενέλα ήταν τότε στην Αντίσταση, ερωτεύτηκε τον Amedeo Mancini, ο οποίος μισός Ιταλός και μισός Έλληνας αμφιταλαντευόταν συνειδησιακά, αλλά τελικά πήρε στην πράξη το μέρος των κατακτημένων δίνοντας πληροφορίες. Απρόσμενα χωρίζουν υπό αινιγματικές συνθήκες, πιστεύοντας ο καθένας ότι προδότης είναι ο άλλος. Και τώρα, δώδεκα χρόνια μετά, ξανασυναντιούνται στην Αθήνα, ξανασμίγουν και αντιμετωπίζουν από κοινού τον προδότη, που επιχειρεί να τους εκβιάσει.

ΤΟ ΕΡΓΟ ξεκινά κατασκοπικό και τελειώνει αστυνομικό, χωρίς όμως ένταση ή κορυφώσεις, αφού τα αινίγματα παίρνουν γρήγορα απάντηση. Η ατμόσφαιρα της μεταπολεμικής Ελλάδας αλλά και το κλίμα μέσα στην Κατοχή, ο έρωτας, η προδοσία, ένα σκοτεινό παρελθόν που προδιαμορφώνει καταγωγές και νοοτροπίες, καλές προθέσεις και στυγερά καθάρματα, ωραίες γυναίκες και παθιασμένα αισθήματα. Όλα αυτά θυμίζουν λαϊκό μυθιστόρημα, προορισμένο για το ευρύ κοινό, ατμόσφαιρα και κόσμος που τον συναντάμε στον Γιάννη Μαρή, μικρές και μεγάλες ανατροπές, αλλά πρώτιστα υπόγεια συναισθήματα που κινούν τους χαρακτήρες, άλλοτε με τη λογική κι άλλοτε με το ένστικτο.

ΤΟ ΥΦΟΣ διαφέρει από συγγραφέα σε συγγραφέα. Ο καθένας παίρνει το νήμα από εκεί που το άφησε ο προηγούμενος, αξιοποιεί τα στοιχεία που θέλει, επινοεί τη συνέχεια, πιάνει οπτικές γωνίες που προηγουμένως δεν είχαν αναδειχθεί, περιγράφει και αφηγείται προσπαθώντας να δώσει συνέχεια και να αφήσει το νήμα στον επόμενο. Πιθανότατα ο Μυριβήλης που ξεκίνησε το έργο δεν είχε υπόψη του την πορεία που είχε προδιαγράψει. Κι αυτό γιατί ο καθένας ναι μεν προσπαθούσε να μείνει πιστός στην αρχική κοίτη, αλλά έβαζε το δικό του λιθαράκι που οδηγούσε αλλού.

ΑΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ναι εμφανίζονται. Νομίζω ότι ακόμα και μέσα στο κεφάλαιο του καθενός γίνονται πράγματα, λίγο στραμπουληγμένα. Πολλά δεν εξηγούνται, αλλά σε γενικές γραμμές, λόγω της ικανότητας του καθενός να διαβάζει σωστά τον προηγούμενο και να εξελίσσει την ιστορία, το κείμενο έχει μια ολότητα αξιοσημείωτη. Ίσως το μόνο αρνητικό που δεν μπορεί να καλυφθεί είναι ότι δεν υπάρχει μια στοχοθεσία, αλλά μόνο μια αφηγηματική αλληλουχία. Εννοώ ότι δεν υπάρχει ένα μήνυμα, μια προκαθορισμένη ιδεολογική ή κοινωνική ματιά. Ακόμα και η μανιάτικη εκδίκηση φαίνεται άτοπη, καθώς δεν εξηγείται ούτε με βάση την πλοκή, ούτε με βάση τη λαϊκή ψυχοσύνθεση, ούτε με βάση την ιδεολογία των ηρώων.

Πάπισσα Ιωάννα