Friday, May 27, 2011

Αστυνομικό μυθιστόρημα: Τι άλλο μπορεί να δώσει;

Μέσα στον περασμένο Μάρτιο αφιέρωσα μερικές αναρτήσεις στην αστυνομική λογοτεχνία, στην ανθρωπογεωγραφία-της, στην πανσπερμία τάσεων και σύγχρονων εκδοχών αυτού του είδους που ξεκίνησε τον 19ο αιώνα, συνέχισε στον 20ό και καλπάζει πλησίστιο τον 21ο αιώνα.
Ο δημοσιογράφος του Βήματος Γιάννης Μπασκόζος («Πίσω από τη βιτρίνα», 22.5.2011) θίγει το ζήτημα του αστυνομικού μυθιστορήματος με απόψεις που κατά καιρούς έχω εκφράσει κι εγώ. Επισημαίνει χαρακτηριστικά ότι ένα τέτοιο έργο δεν πρέπει να αρκείται στην έξυπνη πλοκή, γιατί εύκολα ξεχνιέται μόλις κανείς το κλείσει και εύκολα παραλληλίζεται με την ροζ λογοτεχνία, αφού κι εκεί η πρόσκαιρη απόλαυση υπερτερεί της αισθητικής αξίας.


Έχει πλέον το αστυνομικό μυθιστόρημα να δώσει νέα νάματα ή έχει εν πολλοίς αυτοεγκλωβιστεί; Η ανανέωσή-του είναι μια ουσιαστική και σε μάκρος ακμή-του ή μια προσπάθεια να επιβιώσει επεκτεινόμενο και αυτοαναλυόμενο; Τι άλλο εν τέλει έχει να δώσει στον κορεσμένο αναγνώστη, ειδικά σ’ αυτόν που έχει καταβροχθίσει Κρίστι, Ντόιλ, Σιμενόν, Μανκέλ, Καμιλέρι, Ελρόι κ.ο.κ. και πλέον νιώθει να έχουν εξαντληθεί οι τρόποι εκτέλεσης, οι τρόποι σύλληψης και κυρίως οι τρόποι γραφής;
Θα εξηγήσω τον προβληματισμό-μου πηγαίνοντας φυγόκεντρα, από τον πυρήνα προς τα έξω σε τρεις επάλληλους κύκλους:
Α. Η αστυνομική δράση έχει να κάνει με μια καλογραμμένη υπόθεση, που ξεκινά από την ανακάλυψη του εγκλήματος και πηγαίνει ερευνητικά στην ανασύσταση των συνθηκών-του και στην τελική ανακάλυψη του δράστη. Αυτό το είδος που λέγεται συχνά γρίφος ή αίνιγμα προϋποθέτει ένα πολύ προσεκτικό ξεδίπλωμα των ενδείξεων και μια καλοσκηνοθετημένη πορεία του αστυνόμου-ντετέκτιβ προς τη σωστή τοποθέτησή-τους και την αληθοφανή περαίωση των στοιχείων.
Β. Τα τελευταία χρόνια το αστυνομικό μυθιστόρημα έχει αντικαταστήσει το παλιό κοινωνικό, καθώς είναι ο καλύτερος φορέας της κοινωνικής παθογένειας εξαιτίας της οποίας προκύπτουν τα ποικίλα εγκλήματα. Έτσι, ο άξονας της αγωνίας και του μυστηρίου είναι η βιτρίνα πίσω από την οποία κατακρίνονται ηγεσίες, στιγματίζονται τα ΜΜΕ, καταγγέλλεται η αστυνομία, αποκαλύπτονται σκάνδαλα, δημοσιοποιούνται εγχώριες και διεθνείς παρανομίες· και όλα αυτά ως απότοκος άλλων βαθύτερων φαινομένων που ταλανίζουν την εκάστοτε κοινωνία. Ο αναγνώστης δεν επιδιώκει πλέον μόνο την ανακάλυψη του τέλους, αλλά προβληματίζεται εν θερμώ για όσα μεμπτά υπάρχουν πίσω από το έγκλημα, για όσους ηθικούς αυτουργούς είναι εξίσου ένοχοι με τους φυσικούς αυτουργούς.
Γ. Ο δεύτερος κύκλος είναι στις μέρες-μας στα πάνω-του. Τα καλά αστυνομικά συνδυάζουν κοινωνικοπολιτική κριτική με σασπένς, ενώ τα κλασικά μονόχορδα κείμενα του είδους έχουν εκλείψει ή μένουν σε ρηχά νερά. Αυτό όμως πλέον αρχίζει να κορεννύεται και ήδη τα σημάδια κόπωσης μπορεί κανείς να πει ότι είναι ορατά. Το αστυνομικό μυθιστόρημα πρέπει να ανοιχτεί σε νέα χωράφια, να ξεπεράσει τους δύο προηγούμενους κύκλους και να ανοιχτεί στο πέλαγος των πρωτοποριακών πειραματισμών, χωρίς να χάσει τον πάγιο άξονα έγκλημα-διαλεύκανση. Ψυχολογικές εμβαθύνσεις, αφηγηματικές τεχνικές, πολιτικές προεκτάσεις, γλωσσική σαγήνη, διάθεση αυτογνωσίας, αυτοαναφορικές εκδοχές…; Δεν ξέρω κι εγώ τι μπορεί να περιμένει κανείς, αλλά νιώθω πάλι πως δύσκολα πια ένα αστυνομικό με συγκινεί και με εκπλήσσει, δύσκολα με αιφνιδιάζει και με ικανοποιεί αισθητικά, δύσκολα ένας συγγραφέας αστυνομικής πεζογραφίας μπορεί να κερδίσει ένα βραβείο που να επικυρώσει τη λογοτεχνική αξία του έργου-του.
Ίσως η λογοτεχνικότητα πάντα αναζητείται πίσω από κάθε ευφυές τέχνασμα και καλοσκηνοθετημένη εξιχνίαση. Άρα, πρέπει οι συγγραφείς να την ξαναβρούν και να μας τη δώσουν.
Περιμένω…


Ο θάνατος μεγαλώνει

Αφού πεθαίνουμε από θάνατο φυσικό
η μέτρηση των ημερών μας
ανήκει στους νεκρούς
με τ' ανύποπτα συναισθήματα.

Είναι στο χέρι των νεκρών
κάθε απόφαση
κάθε προμελέτη
πηγάζει από το μίσος τους
κι ενσωματώνεται στην ανάμνηση
της κάθε μέρας.


(Γιάννης Βαρβέρης 1955-2011)


Πατριάρχης Φώτιος

6 comments:

Pellegrina said...

Αυτό που με τσαντίζει στα συγχρονα αστυνομικά (και με κάνει να τα πετάω ..αγανακτισμένη:)) ειναι η υστερικά διεκπεραιωτική αφηγηση (εβαλε καφέ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΦΕΤΙΕΡΑ, χασμουρήθηκε ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ, εστρωσε το κρεβάτι του ΜΕ ΤΟ ΕΜΠΡΙΜΕ ΣΕΝΤΟΝΙ ΑΠΟ ΤΟ ΙΚΕΑ, σε λίγο θα μας γράφουν ποσες φορές κατούρησε ΚΑΙ ΣΕ ΤΙ ΛΕΚΑΝΗ, ισως να το κανουν κιόλας) Και επειδή εχω γραψει κάπου (και μπορεί να το θυμηθεί καποιος) υπέρ της "διεκπεραιωτικής' γλώσσας, να διευκρινίσω οτι εξαρτάται ΤΙ ΔΙΕΚΠΕΡΑΙΩΝΕΙΣ. Λογοτεχνική γλώσσα για μένα δεν ειναι η γλώσσα με τσαχπινιές, αλλά η απλή γλώσσα που διεκπεραιώνει με σαφήνεια και με το βάρος και το ρυθμό που εσύ επιλέγεις ό,τι πρέπει να διεκπεραιωθεί, δηλ. ο λογοτεχνης διαλέγει τι θα πει και ό,τι λέει εχει ν ό η μ α. Ως παράδειγμα το "Μη μ αφησεις ποτέ" του Κ. ισιγκούρο (εχω κανει ενα ποστ στο μπλογκ μου): εχει μια τοσο απλή γλώσσα που θα λεγε κανεις το γράφει "ο καθένας" αλλά ουτε κατά διάνοιαν ο καθενας δεν θα μπορούσε να κανει το συνολικό εργο. Λογοτεχνική γλώσσα για μένα ειναι αυτη που διεκπεραιωνει με τον οικονομικότερο και αρμονικότερο τρόπο τα υπόλοιπα, βαρύνοντα στοιχεία του εργου.
Για να επανέλθω στα σύγχρονα αστυνομικά και δη τα σκανδιναβικά, διπλασιαζουν τον αριθμό των σελίδων τους με σαχαλμαρες. Απευθυνονται στο κοινό των μέτριων ταινιών δρασης και οπτικοποιούν όλες τις ενεργειες. Ισως ειναι κι ενα τεχνασμα για να κοιμίσουν και να μη δεις τα "κλου", απλώς να παρακολουθεις τη δραση, αλλα εγω βαριέμαι, εστω και για απλη ψυχαγωγία. Προτιμω την Αγκάθα.

Anonymous said...

Πατριάρχα, καλησπέρα. Όταν μπορέσετε, αν θέλετε, επικοινωνήστε μαζί μου. Λέγομαι Γλύστρας και είμαι υπεύθυνος έκδοσης του In2life.gr

6932762186

Πάπισσα Ιωάννα said...

Pellegrina,
αυτό που ίσως κάνει τα αστυνομικά τέτοιου είδους απωθητικά είναι ο υπέρμετρα ρεαλιστικός τρόπος αφήγησης, όπως δείχνουν και τα παραδείγματα που αναφέρεις. Ωστόσο, έχω δύο κλειδιά για να τα δω πιο επιεικώς:
α) οι λεπτομέρειες στην περιγραφή αποσκοπούν να σκιαγραφήσουν το κοινωνικό πλαίσιο (από τους δρόμους μέχρι το τι φορούσε ο Χ ύποπτος και από πτυχές της ζωής του θύματος μέχρι τις συνήθειες του αστυνόμου).
β) όταν η πορεία της δράσης είναι δυνατή, όλα αυτά πολλές φορές περνάνε απαρατήρητα. Έτσι, όπως λες, σε κοιμίζουν μέσα στη συσσώρευση και δεν παίρνεις χαμπάρι τις ενδείξεις που θα οδηγήσουν στη λύση.

Τώρα ως προς τη γλώσσα, νομίζω ότι είναι διεκπεραιωτική με την αρνητική έννοια. Συχνά, δεν βλέπουν τη γλώσσα ως επιμέρους συγγραφικό στόχο, αλλά ως αγγαρεία στο ξεδίπλωμα της υπόθεσης.
Γι' αυτό αναζητώ ένα αστυνομικό που να είναι πρώτα μυθιστόρημα και μετά γρίφος. Φυσικά και υπάρχουν, αλλά είτε εγώ έχω κορεστεί με τα πολλά ή το ίδιο το είδος πρέπει να ενθαρρύνει λογοτεχνικές καινοτομίες.
Πατριάρχης Φώτιος

Pellegrina said...

το κοινωνικό πλάισιο φάινεται με ένα δυο ενδεικτικά στοιχεία, δεν χρειάζεται εξαντλητικός κατάλογος.

αν η νεαρή ηρωίδα νοικιάζει μια γκαρσονιέρα και γεμίζει το ψυγειο της με κουτάκια Άμστελ (όπως στο δικό μου "οιονεί αστυνομικό", τους Εθελοντές), εννοέιται οτι δεν ειναι πλούσια, ουτε καν μεσοαστή (δεν πίνουν άμστελ) αλλά ουτε και περιθωριακή ή σε πλήρη ένδεια (δεν αγοράζουν, και κυρίως δεν γεμίζουν ψυγεία) Βαζεις και κανα δυο που καλύπτουν α΄λλους τομείς (μόρφωση, καταγωγή, ψυχαγωγία)και τέλειωσε. τα υπόλοιπα τα φαντάζεται ο αναγνώστης, όπως θέλει. Εδώ μιλάμε για ατέλειωτους καταλόγους και λεπτομερείς κινήσεις σε επανάληψη. ειναι ανυπόφορα.

nikos said...

Η αλήθεια είναι πως τα καινούρια αστυνομικά έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους...Ίσως βέβαια είναι κ το μέτρο σύγκρισης που έχουμε με παλιά αριστουργήματα.

Πάπισσα Ιωάννα said...

Νίκο,
αν ο λόγος της χαμηλής εκτίμησής-μας προς αυτά είναι η σύγκριση με τα κλασικά αριστουργήματα, τότε μάλλον πρέπει να αλλάξουμε κριτήρια, γιατί δεν μπορούμε να μιλάμε με όρους του μεσοπολέμου σε μια μεταμοντέρνα πραγματικότητα.
Από την άλλη, πάντα το κλασικό ρίχνει τη βαριά σκιά-του και δεν αφήνει εύκολα στον περίβολό-του να φυτρώσουν και άλλα κλωνάρια.
Πατριάρχης Φώτιος