Μπρούνο Σουλτς, “Άπαντα τα πεζά”

Όταν η γραφή από μόνη της θαμπώνει με την αγλαή όψη της, η ιστορία τίθεται σε δεύτερη μοίρα. Μεσοπόλεμος και εξπρεσιονισμός, ο Πολωνός συγγραφέας φέρνει μια καθαρότητα που σε κάνει να σταματάς αλλά και να θαυμάζεις, έστω κι αν δεν μπορείς να τρέξεις.

Bruno Schulz “Sklepy cynamonowe”, 1934 “Sanatorium Pod Klepsydrą”, 1937 Μπρούνο Σουλτς “Άπαντα τα πεζά” μετ. Α. Ιωαννίδου εκδόσεις Καστανιώτη 2019

> Ο Μπρούνο Σουλτς, ο σημαντικότερος ίσως συγγραφέας του μεσοπολέμου στην Πολωνία, γεννήθηκε το 1892 στο Ντροχόμπιτς της Γαλικίας. Όλη του σχεδόν τη ζωή -πλην μιας ολιγόμηνης παραμονής στο Λβοφ και τη Βιέννη κι ενός σύντομου ταξιδιού στο Παρίσι- την πέρασε στη γενέθλια πόλη διδάσκοντας σχέδιο στο τοπικό γυμνάσιο. Το 1934 εκδίδεται η συλλογή εξπρεσιονιστικών διηγημάτων του με τίτλο "Τα μαγαζιά της κανέλας", που τον καθιερώνουν στα γράμματα. Ακολουθεί το "Σανατόριο κάτω απ΄ το σημείο της κλεψύδρας" το 1937 και η νουβέλα "Κομήτης" την ίδια χρονιά. Μεταφράζει στα πολωνικά τη "Δίκη" του Κάφκα και αρχίζει να γράφει ένα μεγάλο μυθιστόρημα με τίτλο "Ο μεσσίας" που όμως χάθηκε κατά τη διάρκεια του Πολέμου, όπως και το μεγαλύτερο μέρος των σχεδίων και της επιστολογραφίας του. Στις 19 Νοεμβρίου 1942 βρίσκει το θάνατο σ΄ ένα πογκρόμ που εξαπέλυσαν οι γερμανικές αρχές κατοχής με στόχο του Εβραίους της πόλης.

Από τα πρώτα διηγήματα αυτό που καταλαβαίνεις ότι ξεχωρίζει δεν είναι η ιστορία, αλλά η γλώσσα και η δύναμη της περιγραφής. Από τον “Αύγουστο” π.χ. η αποτύπωση του ζεστού καλοκαιριού και η εικονοποιία που φτάνει μέχρι το λιώσιμο της ύλης είναι αυτά που σε κερδίζουν. Εκρηκτικές λέξεις και ανάγλυφες εικόνες.

Διαβάζω ότι ο Schulz είναι εξπρεσιονιστής και σπεύδω να καταλάβω τι εννοούν με αυτό:

Ειδικά σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία, ο εξπρεσιονισμός εμφανίζεται ως αντίδραση στο ρεαλισμό, το νατουραλισμό και το συμβολισμό. Το πρώτο και κυριότερο χαρακτηριστικό του εξπρεσιονισμού είναι ο διακαής πόθος για επανάσταση ενάντια σε όλα όσα αντιπροσωπεύουν την παράδοση, καθώς και μια λαχτάρα για καθετί καινούριο. Οι εξπρεσιονιστές θέλουν να αναδειχθούν σε κήρυκες ενός ριζικά νέου κόσμου, μέσα από μια ριζικά νέα τέχνη. Την ίδια στιγμή, δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην κοινωνική διάσταση των έργων τους, αφού η κοινωνική κριτική αποτελεί γι' αυτούς στάση ζωής (αυτή η σύνδεση τέχνης και ζωής, σε συνδυασμό με το αίτημα για μια νέα τέχνη που θα αλλάξει και τη ζωή, αποτελεί κοινό τόπο για όλα τα πρωτοποριακά κινήματα).

Το πρώτο βήμα προς τη νέα τέχνη, σύμφωνα με τους εξπρεσιονιστές, είναι η άρνηση κάθε αληθοφάνειας ή ευλογοφάνειας και η εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας για πιστή και ρεαλιστική απόδοση της πραγματικότητας. Πιο συγκεκριμένα, οι εξπρεσιονιστές δεν επιδιώκουν την αντικειμενική απεικόνιση του εμπειρικού κόσμου αλλά θέλουν να εκφράσουν εσωτερικά αισθήματα και βιώματα: τους ενδιαφέρει η προβολή του κόσμου όπως αυτός εμφανίζεται στη φαντασία του καλλιτέχνη, ή όπως τον φαντάζονται ή τον νιώθουν τα πρόσωπα του έργου. Στην πράξη, αυτό μεταφράζεται σε μια συμβολική και αφαιρετική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Παράλληλα, τα έργα των εξπρεσιονιστών έχουν μια τάση προς την υπερβολή: είναι γεμάτα με έντονη συγκίνηση, πάθος, παρορμητική διάθεση και συναισθηματική φόρτιση, ενώ το αλλόκοτο, το πρωτόγονο, το κραυγαλέο, το ονειρικό και το φαντασιακό κυριαρχούν.

Σε ό,τι αφορά τη μορφή, οι εξπρεσιονιστές καταργούν κάθε είδους δέσμευση: στίχος και λεξιλόγιο απελευθερώνονται, η εικόνα και η μεταφορά αναδεικνύονται σε κυρίαρχα λεκτικά σχήματα, ενώ χρησιμοποιούνται στοιχεία που ως τότε θεωρούνταν αντι-ποιητικά. Ειδικά στο θέατρο, έχουμε επιπλέον κατάργηση της ενότητας του χρόνου, παρεμβολή εντυπωσιακών διαλόγων, σκηνοθετικά τεχνάσματα, αναντιστοιχία ανάμεσα στη σκέψη και στη δράση των προσώπων κτλ.

Από πλευράς θεματογραφίας, ο εξπρεσιονισμός εκφράζει καταρχήν την έκσταση και ταυτόχρονα την απόγνωση του ανθρώπου μπροστά στη μηχανή και τη μεγαλούπολη, ενώ καταγγέλλει την κοινωνική κατάσταση της εποχής. Ωστόσο, κεντρικό θέμα για όλους τους εξπρεσιονιστές είναι, βέβαια, ο πόλεμος και γενικά η βία και οι επιπτώσεις της στον άνθρωπο. Σύμφωνα με τους εξπρεσιονιστές, ο πόλεμος έχει διπλή λειτουργία: από τη μια πλευρά είναι η καταστροφή του ανθρώπου κι απ' την άλλη το απαραίτητο καθαρτήριο για τη γέννηση μιας νέας ανθρωπότητας. Γενικότερα, μπορούμε να πούμε ότι ο εξπρεσιονισμός διακηρύσσει τη διάλυση και παράλληλα την αναγέννηση της κοινωνίας: όλοι οι εκπρόσωποί του διακατέχονται από έναν αγωνιώδη προβληματισμό σχετικά με την καταστροφή στην οποία οδηγείται ο κόσμος, και την ίδια στιγμή εκφράζουν ένα είδος μυστικιστικής ελπίδας για την ολοκληρωτική ανανέωση της ανθρωπότητας.

(Ευαγγελινή Μπαλούμη: parea2012.blogspot.com)

Η πρώτη συλλογή διηγημάτων “Τα μαγαζιά της κανέλλας” δεν είναι ακριβώς διηγήματα. Δεν έχουν αυτοτέλεια, αφού ο πατέρας κι η υπηρέτρια η Αντέλα περνάνε από το ένα στο άλλο. Η ιστορία καθενός σαν να μην ολοκληρώνεται, αλλά περιμένει το επόμενο για να συμπληρωθεί. Να συμπληρωθεί τρόπος του λέγειν, αφού οι αναγνώστες νιώθουμε ότι όλα προχωρούν αέναα, χωρίς αρχή, μέση και τέλος, χωρίς πραγματική αφήγηση, αλλά μια σειρά από στιγμιότυπα. Η αίσθηση είναι ότι όλα είναι λόγος κι όχι δράση, σαν σε όνειρο που δεν τελειώνει. Ο ίδιος ο πατέρας, αν δεν κάνω λάθος, λέει ότι όλα πρέπει να είναι μορφή κι όχι περιεχόμενο.

Το ομώνυμο διήγημα, “Τα μαγαζιά της κανέλλας”, είναι ένα ακόμα από τα πολύ ωραία που περιγράφει μαγικά την περιδιάβαση στη νυχτερινή πόλη.

Λένε μερικοί ότι μιλάμε πλέον για “καθαρή πεζογραφία”, δηλαδή πεζογραφία όπου υποχωρεί η ιστορία και επικρατεί η γλωσσική περιδιάβαση στον κόσμο. Κουραστικό γιατί πρέπει να διαβάζεις, όπως και στην ποίηση, φράση φράση, να ανεβαίνεις σκαλί σκαλί, αλλά αποζημιώνει την ψυχή, με τα συναισθήματα και κυρίως με το μυστικιστικό όραμα που αναπτύσσει.

Πάπισσα Ιωάννα