Colm Tóibín, “Σπίτι με ονόματα”

Μυθιστόρημα βασισμένο σε τραγωδία. Η Ορέστεια ως πλαίσιο και ως πεδίο προσώπων. Η μητροκτονία σε ένα προδιαγεγραμμένο πρόγραμμα αρχαίας δράσης αλλά διαχρονικής αξίας.

Colm Tóibín “House of Names” 2017 “Σπίτι με ονόματα”   μετ. Α. Δημητριάδου εκδόσεις Ίκαρος 2019

Διάβασα πρόσφατα μια πολύπλευρη παρουσίαση του βιβλίου που λειτούργησε ως κράχτης (περιοδικό Ο Αναγνώστης)

Οι γνωστές αρχαίες τραγωδίες γύρω από τις Μυκήνες κι η απόπειρα ενός Ιρλανδού συγγραφέα να τις μετατρέψει σε μυθιστόρημα. Αλήθεια, ποια η διαφορά στο πνεύμα του δράματος και του μυθιστορήματος;

> Γεννημένος στην Ιρλανδία το 1955, ο Κολμ Τόιμπιν (ή Τομπίν;) θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της γενιάς του. Μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, θεατρικός συγγραφέας και προσφάτως ποιητής, άνθρωπος του πάθους και δεξιοτέχνης του λόγου, λιτός και ακριβής, ασυμβίβαστος και ταυτόχρονα τόσο ευαίσθητος απέναντι στις ανθρώπινες αδυναμίες, μας μεταφέρει με την πεζογραφία και τις αφηγήσεις του την ουσία της ζωής χτίζοντας δυνατούς και ολοκληρωμένους χαρακτήρες.
Μεγάλωσε σε οικογένεια ιδιαιτέρως πολιτικοποιημένη, δεδομένου ότι ο παππούς του και ένας θείος του ήταν μέλη του IΡA και σε ένα σπίτι όπου, όπως έχει πει ο ίδιος, "επικρατούσε σιωπή". Στα 17 του γοητεύτηκε από τον Χεμινγουέι και, μέσω αυτού, από την Ισπανία όπου εγκαταστάθηκε για μερικά χρόνια. Εκεί έγραψε και το πρώτο του βιβλίο με τίτλο "Ο Νότος". Επιστρέφοντας στην Ιρλανδία ασχολήθηκε και με τη δημοσιογραφία.
Κυριότερα έργα του είναι: "The South", 1990, Irish Times/Aer Lingus Literature Prize, "The Heather Blazing", 1992, Εncore Award, "Homage to Barcelona" (δοκίμιο), 1990, "Bad Blood: A Walk Along the Irish Border" (περιηγητικό δοκίμιο), 1994, "The Sing of the Cross: Travels in Catholic Europe" (περιηγητικό δοκίμιο), 1994, "The Story of the Night", 1996 (ελλ. έκδ. "Λίγο πριν την αυγή", εκδ. Φυτράκη, 1998), "The Blackwater Lightship", 1999, "The Master", 2004 ("Ο δάσκαλος", μυθιστόρημα αφιερωμένο στον Χένρι Τζέιμς, ελλ. έκδ. Ωκεανίδα, 2007, βραβεία IMPAC International Dublin Literary Award, Stonewall Book Award, Lambda Literary Award και βραχεία λίστα υποψηφιοτήτων για το Booker), "Brooklyn", 2009, Costa Book Award, "The Empty Family", 2010, "The Testament of Mary", 2012, κ.ά. Tο 1995 τιμήθηκε με το βραβείο Ε.Μ. Forster της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών. To 2007 εκλέχθηκε μέλος της βρετανικής Βασιλικής Εταιρείας Λογοτεχνίας.

Αφηγείται αρχικά η Κλυταιμνήστρα. Ως μητέρα εκφράζει τον πόνο της μάνας που ο άντρας της ο Αγαμέμνων σκότωσε ύπουλα και μπαμπέσικα την Ιφιγένεια, ενώ είχε πει ότι πρόκειται να την παντρέψει με τον Αχιλλέα. Επικράτησε η ιδιότητα του αρχιστράτηγου και όχι του πατέρα. Έτσι, και σ’ αυτήν επικράτησε η ιδιότητα της μητέρας και όχι της συζύγου και οργάνωσε τη δολοφονία του. Ο αριβίστας Αίγισθος βρίσκεται στο πλάι της και μάλιστα ετοίμασε την απαγωγή των παιδιών επιφανών Μυκηναίων.

Έπειτα παίρνει τον λόγο για πολλές σελίδες ο Ορέστης και συνεχίζει απ’ τη δική του σκοπιά την υπόθεση. Εδώ δεν έχουμε τα τραγικά διλήμματα όπως πριν αλλά την αφήγηση της περιπέτειάς του, καθώς είχε απαχθεί από άνδρες του Αίγισθου αλλά δραπέτευσε. Τρίτη παίρνει τον λόγο η Ηλέκτρα, που βρίσκεται στο παλάτι και ζει τις αντιδράσεις των υπηκόων, τόσο αυτών που έχουν χάσει τα παιδιά τους όσο και γενικότερα μιας πόλης που μετά τον θάνατο του βασιλιά Αγαμέμνονα είναι σε αναβρασμό. Ξανά τον λόγο παίρνει ο Ορέστης σε μια σκυταλοδρομία αφηγήσεων που συνεχίζουν την ιστορία ακώλυτα, ειδικά όταν επιστρέφει στις Μυκήνες και συναντά τη νέα κατάσταση, μέχρι τον φόνο της μάνας του. Κλείνει πάλι η Κλυταιμνήστρα…

Αυτό που κρατά ο Τομπίν από την αρχαιότητα είναι, πέρα από το πλαίσιο (καλή απόδοση του κλίματος, αλλά είναι αρχαία ονόματα αυτά που διάλεξε; π.χ. Ντίνος, Ραΐς, Κόβων;), η τραγικότητα: τα πρόσωπα δηλαδή διχάζονται ανάμεσα σε δύο εύλογες αποφάσεις, που έχουν δίκιο κι δυο, κι αυτή η εσωτερική σύγκρουση προκαλεί τριγμούς, “αμαρτίες” κι αναγκαστικά λάθη. Απ’ την άλλη, το μυθιστόρημα, όπως το βλέπω να πραγματώνεται στον Ιρλανδό μυθιστοριογράφο, ορθώνει ξεχωριστές προσωπικότητες κι όχι τυποποιημένες περσόνες, όπως το έπος ή η τραγωδία. Έτσι, ενώ τα θέματα κι ο περίγυρος είναι αρχαϊκά, ο προβληματισμός είναι σύγχρονος: η μητρική αγάπη, το χρέος, η προδοσία, η εκδίκηση, μητροκτονία…

Στο κείμενο κυριαρχούν τρεις χαρακτήρες-αφηγητές. Η Κλυταιμνήστρα, η Ηλέκτρα κι ο Ορέστης. Βλέπουμε, κάτι που δεν είναι πολύ άσχετο με τους αρχαίους μύθους, ότι η γυναίκα είναι εξίσου δραστήρια, υπεύθυνη και αποφασιστική με τον άντρα (βλ. και Αντιγόνη). Η Κλυταιμνήστρα παίρνει στα χέρια της την εκδίκηση απέναντι στον παιδοκτόνο Αγαμέμνονα, η Ηλέκτρα παρακινεί ενεργά τον Ορέστη να δολοφονήσει τη μητέρα τους.

Θα ήθελα να υπάρχει μεγαλύτερη ένταση στο έργο, μεγαλύτερη έκρηξη στις συγκρούσεις και στον ψυχισμό των ηρώων.

Πάπισσα Ιωάννα