Βότκα με λεμόνι

Περί κριτικής

Η σημασία των βιβλιοκρισιών είναι πολύ σημαντική, αφού δεν αποτελούν απλώς καταγραφή των χαρακτηριστικών ενός βιβλίου, αλλά πολύ περισσότερο συμβάλλουν στη θέσπιση κριτηρίων ποιότητας, αναδεικνύουν τα γνωρίσματα της εκάστοτε εποχής και καταθέτουν την πρώτη αντίδραση του “επαρκούς” αναγνώστη ως ορίζοντα προσδοκιών του αναγνωστικού κοινού της εποχής τους. Ο κριτικός δεν είναι διαφημιστής βιβλίων, προκειμένου αυτά να πουλήσουν, αλλά αξιολογητής· είναι το πρώτο κόσκινο που διυλίζει τη λογοτεχνική παραγωγή, προκειμένου να φανεί η πρώτη γραμμή πρόσληψης κάθε έργου.
Γι' αυτό, λοιπόν, μια βιβλιοκριτική οφείλει, αν γράφεται με περίσκεψη, να συντίθεται με άξονα το μέλλον και όχι το παρόν, με άξονα τη διαχρονία της λογοτεχνίας και όχι την τυχόν παροδικότητα των βιβλίων της.
- Ως αναγνώστες δεν θέλουμε να δίνεται έκταση στην εξιστόρηση της υπόθεσης, παρά μόνο στο ποσοστό που αυτό κρίνεται απαραίτητο για την ανάδειξη των αρετών του έργου.
- Αναζητούμε μια γενικότερη τοποθέτηση, είτε στο πλαίσιο του έργου του ίδιου του λογοτέχνη, είτε –καλύτερα- στα ομοειδή του κείμενα. Αυτό μπορεί να βοηθήσει τον καθένα να καταλάβει τις προσδοκίες που μπορεί να έχει από το έργο, αν λάβει υπόψη του τα προηγούμενα αναγνώσματά του.
- Δεν ζητάμε ad hoc κρίσεις και εκτιμήσεις, που κατ’ ανάγκην έχουν χαρακτήρα υποκειμενικό και εφήμερο, αλλά προτιμούμε τις θεωρητικές πρώτα συλλήψεις μέσα στις οποίες εντάσσεται και το παρόν λογοτέχνημα, κι έπειτα τις επί τούτου απόψεις. Μια κριτική που θα πεθάνει την άλλη μέρα της δημοσίευσης δεν αξίζει να την κρατήσει κανείς όχι μόνο στο αρχείο του αλλά ούτε στο νου του.
- Αρνούμαστε να πιστέψουμε στο δόγμα ότι η κριτική οφείλει να εγκωμιάσει το καθετί, μόνο και μόνο για να ανυψωθεί κι η ίδια μέσα από την καταξίωση τού εν λόγω κειμένου.
- Αποστρεφόμαστε τις εμπειρικές κριτικές όποιου τυχαίου βρήκε βήμα σε εφημερίδα ή περιοδικό. Αν εξετάσουμε ποιοι είναι κριτικοί βιβλίου, θα απογοητευτούμε με τις ειδικότητές τους, άσχετα αν είναι ή όχι καλοί. Επιπλέον, δεν δικαιούται κάθε συγγραφέας να γράφει βιβλιοκρισίες, μόνο και μόνο πουλώντας το όνομά του και όχι την τεκμηριωμένη άποψή του. Γι’ αυτό συμφωνώ με τον Γ. Ξενάριο (διαβάζω, τευχ. 479, Νοέμβριος 2007, σελ. 36-37), που καταρρίπτει τον μύθο πως μόνο όσοι γράφουν λογοτεχνία -και μάλιστα καλή- μπορούν να κρίνουν τους άλλους. Δεν εμπιστευόμαστε έναν γιατρό, επειδή πέρασε κι αυτός από την ίδια αρρώστια, ούτε έναν σεισμολόγο, επειδή το σπίτι του πλήγηκε από τον σεισμό, αλλά επειδή έχουν σπουδάσει και καταρτιστεί σ’ αυτά.
- Απαυδούμε με τις κριτικές κολακείας· συμφωνώ με την Κ. Σχινά (Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 2/11/2007) ότι κάθε αρνητική κριτική είναι αποτέλεσμα συνωμοσίας. Αντίθετα, μια αρνητική κριτική συχνά είναι προς όφελος και του ίδιου του συγγραφέα αλλά και της αναγνωστικής μας αυτογνωσίας.

Υποστηρίζεται εκτενώς ότι ο κριτικός αναλαμβάνει να σώσει την κριτική. Η γνώμη μου είναι ότι πρώτα πρέπει να σώσει τη λογοτεχνία κι αυτό θα το πετύχει, αν δεν καταφεύγει σε βερμπαλισμούς μόνο και μόνο για να χρίσει αυθεντίες τις απόψεις του, αλλά αν με σύστημα μεταφέρει τα πορίσματα μιας σθεναρής κριτικής ματιάς –αν είναι αρδευμένη από τη θεωρία της λογοτεχνίας λ.χ. ακόμα καλύτερα- στον αναγνώστη, φυσικά εκλαϊκευμένα. Γι' αυτό το αίτημα κάθε φιλαναγνώστη είναι να εκτιμήσει το κείμενο που κρίνεται βάσει γενικότερων κριτηρίων και παραμέτρων και όχι με γνώμονα την υποκειμενικότητα κάθε σχετικού ή άσχετου. Τελικό συμπέρασμα νομίζω πως είναι ότι μια κριτική που σέβεται τον εαυτό της βοηθάει τον αναγνώστη να κρίνει ο ίδιος με βάση τη πολύπλευρη βάση κι όχι να του υποβάλλει την εμπειρική τοποθέτηση του κριτικού.

Πατριάρχης Φώτιος
10.11.2007