Joseph Roth, “Το κάλπικο ζύγι”

Όταν διαβάζω Roth, ξέρω τι να περιμένω. Φυσικά, με τα πάνω και τα κάτω του. Αλλά συνάμα μ’ αυτό το κλίμα μιας εποχής που έφθινε, κι οι αξίες της κονταροκτυπιούνταν σ’ έναν αιώνα που ξεκινούσε ξεσκίζοντας τις σάρκες του και διαλύοντας τον προηγούμενο.

Joseph Roth “Das Falsche Gewicht” Amsterdam 1937 “ Το κάλπικο ζύγι” μετ. Η. Αγγελή εκδόσεις Άγρα -2017

It feels like I'm talkin' to myself:

Ο Roth είναι σταθερή αξία στις αναγνωστικές μου επιλογές και σχεδόν ποτέ δεν μ’ απογοητεύει, παρά το παλιομοδίτικο κλίμα στα έργα του. Ωστόσο, βρίσκω πάντα τρόπους επικοινωνίας με την Αυστροουγγαρία των αρχών του αιώνα.

Probably find a way to complain about a Picasso painting:

Ο Άνζελμ Άιμπενσυτς εγκαταλείπει τη στρατιωτική καριέρα για τη γυναίκα του Ρεγγίνα και διορίζεται υπεύθυνος μέτρων και σταθμών σε μια ανατολική περιφέρεια, στο Ζλότογκροντ. Το μετανιώνει όμως γρήγορα. Αφενός επειδή νιώθει αποξενωμένος απ’ τη γυναίκα του. Κι αφετέρου επειδή η περιοχή βρίθει απατεώνων και διεφθαρμένων. Αυτός ωστόσο είναι μεθοδικός, ακέραιος και έντιμος χαρακτήρας, χωρίς διάθεση για συμβιβασμούς και ενδοτικές συμπεριφορές. Εντέλει, σταδιακά χάνει το ακέραιο του χαρακτήρα του κι εμπλέκεται σε απρέπειες και ατασθαλίες που χαρακτηρίζουν την κοινωνία στην οποία ζει.

Ανοίγω μια παρένθεση και σημειώνω ότι το βιβλίο του Roth (1937) μοιάζει με το πρόσφατα εκδοθέν στα ελληνικά βιβλίο του Graham Greene “Η καρδιά των πραγμάτων” (1948). Και στα δύο μυθιστορήματα υπάρχει ένας κρατικός λειτουργός. Υπεύθυνος μέτρων και σταθμών εδώ, υπαστυνόμος εκεί. Στα άκρα της Αυστροουγγαρίας εδώ, στα άκρα της Βρετανικής αυτοκρατορίας εκεί. Άνθρωποι κι οι δύο του καθήκοντος, τίμιοι, ηθικοί, άτεγκτοι, παλεύουν με το ντόπιο σαπισμένο σύστημα κι έχουν δοσοληψίες με εμπόρους που λυμαίνονται την περιοχή. Κι οι δυο ζουν έναν παρηκμασμένο γάμο, στον οποίο η γυναίκα τους βρίσκεται σε στενή εξωσυζυγική σχέση, και μπλέκονται συναισθηματικά μέσα σ’ αυτόν.

Ο Roth στηρίζει πολλά στον πρωταγωνιστή του, αν και δεν παρακολουθεί τα πράγματα από την οπτική του γωνία. Στην αρχή μάς μπερδεύει, καθώς για ένα μεγάλο διάστημα δεν καταλαβαίνουμε με ποια εστίαση προσεγγίζει την αλήθεια: την απιστία της γυναίκας του Ρεγγίνα τη μαθαίνουμε από την οπτική γωνία του Άνζελμ (άρα είναι υποκειμενική και μπορεί λανθασμένη) ή από έναν τριτοπρόσωπο αφηγητή που μιλάει ως παντογνώστης; Εντέλει, γρήγορα μαθαίνουμε αφενός την απιστία της Ρεγγίνα με τον γραμματέα του και αφετέρου τις απατεωνιές του κάπελα Λάυμπους Γιαντλόφκερ: έτσι ανοίγουνε δύο μέτωπα, τα οποία θα δοκιμάσουν την ανθεκτικότητα και την ακεραιότητά του.

Τελικά, κι οι δύο αυτές απειλές τον ρίχνουν στην αγκαλιά της Ευφημίας, μια σχέση εγκλωβιστική, που τον κάνει να πίνει, να παραμελεί τα καθήκοντά του, να κατεβαίνει σιγά σιγά σε κατώτερα επίπεδα απ’ το βάθρο της ηθικής του.

Ο Roth τελικά δεν οδηγεί τα πράγματα σε μια εσωτερική καταβύθιση που θα αναδείκνυε την τραγικότητα του επιθεωρητή. Ο εσωτερικός του κόσμος περνά πιο γρήγορα απ’ ό,τι θα έπρεπε και η έμφαση δίνεται σε μια απόλυτη δικαιοσύνη, που έρχεται εν είδει Ιεράς Εξέτασης να καταδικάσει αθώους κι ένοχους, μεγαλοκαρχαρίες και φτωχοδιάβολους, πέλεκυς που έρχεται ανταποδοτικά να πλήξει εντέλει τον ίδιο τον “δικαστή”.

I exercise my right to express when I feel it's time:

Η παραμονή του κειμένου στο κοινωνικό θέμα της δικαιοσύνης, των ανθρώπινων σχέσεων και της άτεγκτης απονομής του δικαίου, χωρίς ανθρώπινες ευαισθησίες, νομίζω ότι του στέρησε τη διερεύνηση του ανθρώπινου ψυχισμού, που θα αναδείκνυε τα διλήμματα και τις αντιπαραθέσεις μέσα στη συνείδηση του καθενός. Έτσι, ο Greene έντεκα χρόνια μετά δίνει άλλη ρότα σε μια παρόμοια (αρχικά) ιστορία και κερδίζει όλο το βάθος που δεν μπόρεσε (ή δεν ήθελε) να δώσει ο Roth.

> Ο Γιόζεφ Ροτ γεννήθηκε το 1894 από εβραίους γονείς στην Ανατολική Γαλικία (σημερινή Ουκρανία). Σπούδασε φιλοσοφία και γερμανική φιλολογία στο Λέμπεργκ και στη Βιέννη. Το 1916 κατάχθηκε στον αυστριακό στρατό και έλαβε μέρος στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Στο διάστημα του μεσοπολέμου εργάστηκε ως δημοσιογράφος στη Βιέννη και στο Βερολίνο, όπου έζησε δώδεκα χρόνια (μετά το 1920). Ήδη από το 1922 εντοπίζει και στηλιτεύει από τους πρώτους τον Χίτλερ. Εβραίος ο ίδιος, ασκεί έντονη κριτική στη συμβιβαστική στάση της εβραϊκής κοινότητας. Το πρώτο του μυθιστόρημα, "Το δίχτυ της αράχνης", δημοσιεύτηκε το 1923 σε συνέχειες σε αυστριακή εφημερίδα και είχε αρκετή επιτυχία. Το 1926 έμεινε τέσσερις μήνες στη Σοβιετική Ένωση όπου αρχίζει να γράφει τα μυθιστορήματα "Φυγή χωρίς τέλος" και "Ο βουβός προφήτης". Από το 1932 δηλώνει σ' ένα φίλο του: "Πρέπει να φύγουμε. Θα κάψουν τα βιβλία μας και θα είμαστε εμείς ο στόχος... Πρέπει να φύγουμε ώστε μόνο τα βιβλία μας να παραδοθούν στην πυρά." Στις 30 Ιανουαρίου του 1933, τη μέρα που ο Χίτλερ αναγορεύεται καγκελάριος του Ράιχ, ο Ροτ μεταναστεύει οριστικά στο Παρίσι, όπου θα περάσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του φτωχός και αλκοολικός, ως το θάνατό του το 1939. Άφησε έργο εκτεταμένο και ποικίλο: δεκατρία μυθιστορήματα, οχτώ μεγάλα αφηγήματα, τρεις τόμους δοκιμίων και ανταποκρίσεων, αμέτρητα άρθρα. Κυριότερα μυθιστορήματά του: "Hotel Savoy" (1924), "Φυγή χωρίς τέλος" (1927), "Το εμβατήριο Ραντέτσκι" (1932) και "Η κρύπτη των Καπουτσίνων" (1938). Στο κύκνειο άσμα του, "Ο θρύλος του Αγίου Πότη" (1939), ο Ροτ χωρίς να αυτοβιογραφείται, δίνει μια γλαφυρή, γλυκιά και ταυτόχρονη τραγική μυθιστορία της απόλυτης παράδοσης στο πάθος του.

[In2life, 26/9/2017]

Πατριάρχης Φώτιος