Friday, November 01, 2013

“ΑΣΚΗΤΙΚΗ” του Νίκου Καζαντζάκη

Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, λυτρώθηκα από το νου κι από την καρδιά, ανέβηκα πιο πάνω, είμαι λεύτερος” – “Ν΄ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω.” 
 
 
Γλυκό κουταλιού περγαμόντο:
Νίκος Καζαντζάκης
“Ασκητική. Salvatores Dei
1929 

            Πριν γράψει τα μυθιστορήματά-του, για τα οποία καθιερώθηκε, πριν γράψει καν την “Οδύσεια”, την οποία θεωρούσε κορυφαίο έργο-του, ο Καζαντζάκης ήταν φιλόσοφος και ως φιλόσοφος ξεχύθηκε στο χαρτί για να καταγράψει τον ωκεανό της σκέψης-του. Η “Ασκητική” είναι το δοκίμιο που αποτυπώνει τα πιστεύω-του πριν τα κάνει λογοτεχνία. Είναι το μανιφέστο των ιδεολογιών-του που τις συγκέρασε σε μια (;) καζαντζακική κοσμοθεωρία.
            Ο Καζαντζάκης ξεκινά μηδενιστικά· τίποτα δεν υπάρχει εκτός από τη ζωή, ούτε πριν ούτε μετά, δεν υπάρχει άλλη πραγματικότητα. Και συνεχίζει βιταλιστικά· άλλοι λένε πως στόχος είναι ο θάνατος κι άλλοι πως στόχος είναι η ίδια η ζωή και η δημιουργία, που θα φέρουν την αθανασία. Πιστεύει απόλυτα πως ο άνθρωπος θα μείνει αθάνατος αν αφήσει έργο ικανό να του δώσει την υστεροφημία. Στηριγμένος στο Όραμα ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει το ζωικό-του μέρος και να ανέβει σταδιακά στην ανθρώπινή-του φύση και έπειτα στη θεϊκή-του υπόσταση.
            Ο Κρητικός στοχαστής συνεχίζει σολιψιστικά· τίποτα δεν υπάρχει παρά μόνο ό,τι δημιουργεί ο νους. Είναι μια ακραία ιδεαλιστική θέση, όπου μόνο το Πνεύμα είναι η κινητήριος δύναμη του κόσμου, μόνο ο ανθρώπινος νους μπορεί να χτίζει ή να γκρεμίζει την πραγματικότητα. Μόνο ο νους μπορεί να οικοδομήσει την άβυσσο, να γίνει δημιουργός-θεός και να πανωσηκώσει πολιτείες, αξίες, ιδεολογίες, δρόμους… Μόνο ο νους μπορεί να τακτο-ποιήσει την αταξία, να οργανώσει το χάος, να ζωγραφίσει το κενό.
            Τα ηθικά καθήκοντα του ανθρώπου ξεκινούν πρώτα απέναντι στον εαυτό-του: καταρχάς, αυτοπειθαρχία ώστε ο νους να μπορέσει να ελέγξει τις δυνάμεις-του και να επιβάλει τη θέλησή-του στην ύλη. Το δεύτερο χρέος ξεκινά από την επιταγή ο νους να αφήσει την καρδιά να δει πέρα από τα φαινόμενα και να φτάσει στην Ουσία. Έτσι, ενώ ο Καζαντζάκης φαντάζει μερικές φορές υλιστής, που πιστεύει στις αισθήσεις και στη σάρκα, συνάμα είναι και ιδεαλιστής που πιστεύει στο επέκεινα, όχι αναγκαστικά με τη θρησκευτική αναμονή αλλά με μια μεταφυσική ρίζα που δεν σταματά στον ορατό κόσμο. Το τρίτο χρέος οδηγεί τον άνθρωπο να νικήσει την ελπίδα, για να μην δένεται με την προσμονή για κάτι καλύτερο κι απογοητεύεται. Έτσι, ο άνθρωπος θα αποδεσμευτεί από τη νομοτέλεια και θα χαίρεται κάθε στιγμή αυτή καθεαυτή. Κι έτσι πάλι ο Καζαντζάκης ξαναγυρίζει στον αγαπημένο-του μηδενισμό.
            Το μεγάλο αίτημα είναι ο καθένας να αναλάβει την ευθύνη που του αναλογεί για να σώσει τον κόσμο. Μια φωνή μέσα-του, η συνείδηση, να μην τον αφήνει να βολευτεί, να επαναπαυτεί, να μουλιάσει στο νερό της συνήθειας, αλλά να ζωστεί τ’ άρματα και να πάρει την ανηφόρα, δηλαδή τον δύσκολο δρόμο που θα τον κάνει αγωνιστή. Ευθύνη και αγώνας. Ο αγώνας όμως δεν είναι προσωπικός. Εκφράζει τους προγόνους, την παράδοση, την ιστορία, κάνει τον άνθρωπο όργανο μιας αρραγούς συνέχειας, που τον οπλίζει ως αντιπρόσωπό-της στη γενιά-του και σκυταλοδρόμο προς τα εμπρός. Ο Καζαντζάκης εκφράζει και εδώ τις νιτσεϊκές-του ιδέες, που μιλάνε για υπεράνθρωπο, που μιλάνε για μάχη και όχι για αγάπη, που ετοίμασαν εν μέρει το έδαφος για ακρότητες στην ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά έσπασαν και τα δεσμά-της. Η ράτσα, η ανθρωπότητα, ολόκληρο το σύμπαν περιμένει τον ανηφορικό αγώνα, για να σώσει ο άνθρωπος την ψυχή-του αλλά και την πλάση ολάκερη.
            Η Ασκητική είναι κατά δήλωση του υπότιτλου ένα είδος Διαθήκης με τον Θεό. Ο Καζαντζάκης πιστεύει σε μια φιλοσοφική σύλληψη του Θεού, αλλά προβαίνει γρήγορα σε μια διάψευση αυτής της εντύπωσης, αφού ο Θεός-του είναι πράξη, είναι ένας αδύναμος και καθόλου σοφός Θεός, που χρειάζεται τον άνθρωπο για να δυναμώσει και να σωθεί. Ο Θεός του Κρητικού στοχαστή είναι η Ελευθερία, που αφήνει πίσω-της ό,τι την εμποδίζει να ανέβει. Αφήνει πίσω-της ό,τι συμβιβάζει τον άνθρωπο και τον κρατά δέσμιο στη συνήθεια, στην επανάπαυση, στο βόλεμα, στην παθητικότητα…
            Το μανιφέστο κλείνει με το καζαντζακικό “Πιστεύω”, γεγονός που με κάνει να νομίζω έτι περισσότερο πως πρόκειται για μια Ασκητική Διαθήκη, μια τρίτη Διαθήκη μετά την Παλαιά και την Καινή.
 
[Το φωτογραφικό υλικό αντλήθηκε από: coffee-art.com, newagealternativebeliefsnumerology.blogspot.com, syndicatednewsservices.com, fourmonthswithouttacobell.umwblogs.org, www.madeincreta.gr και boryanabooks.com]
Καλό μήνα
και καλή λευτεριά
Πατριάρχης Φώτιος

14 comments:

NYT Review of Books said...

Πιστεύω οτι ο Καζαντζακης έκανε κακό στην ελληνική λογοτεχνία. Σε μια εποχή που οι αστοι διανοούμενοι επιχειρούσαν να ανοιχτούν στα δυτικά ρεύματα, με το αστικό μυθιστόρημα και τον μοντερνισμο, και να φέρουν μέσα στην ελληνική κουλτουρα την -απελευθερωτικη για το άτομο- μετεξελιξη του πνευματος του Διαφωτισμου, ήρθε ο Καζανταζακης με τον περίφημο Πνεύμα του για να ριξει τη λογοτεχνία πίσω στις προ-αστικές αξίες και προκαταλήψεις και στα δεσμά του κοινοτισμου.

Ο άνθρωπος του Καζαντζακη δεν δίνει μάχη για την ατομική Ελευθερία και χειραφέτηση. Δίνει μάχη απεναντι στην παραδοσιακά "μιαρη" σάρκα, την κατώτεροτητα της ύλης -σε απόλυτη συμφωνία με την παραδοσιακή εκκλησιαστικη αντίληψη- και τελικά απεναντι στον ίδιο του τον εαυτό.
Καταξιωνεται όταν βγαίνει νικητης παλευοντας με τις αδυναμίες του σε μυθικες και άγονες μάχες στα μαρμαρενια Αλώνια της λαϊκής δοξασίας.

Δεν υπαρχει καμια γνησια πνευματικοτητα στο εργο του Καζαντζακη. Υπαρχει μονον αναπαραγωγή καλογεριστικων εμμονων και απεχθειας απεναντι στην πραγματική ζωή!
Και ολα αυτά εκφρασμένα σε γλωσσικο ιδιωμα που υποδύεται μια δηθεν στιβαρη αυθεντικότητα, ενώ ειναι πεποιημενο και αφορητα μαλλιαρο.

NYT Review of Books said...

Συγγνώμη για τον ελλιπή τονισμο των λέξεων. Γράφω απο ταμπλετα, η οποία εχει αυτόματη ορθογραφια και τονίζει όπου θέλει.

Anonymous said...

Καλό μήνα, Πατριάρχη Φώτιε,
και όχι την παράκρουση δεν την
προκαλεί το περγαμόντο.

Ελ,Ελ

NYT Review of Books said...

@ Ελ, Ελ: Επειδή προφανώς τα περι "παρακρουσης" αναφερονται στο δικό μου σχόλιο, μπαίνω στον πειρασμο να σας απαντήσω, μολονότι μάλλον δεν αξίζει τον κόπο: ίσως κάποιος θα πρεπει να σας επισημάνει οτι αν διαφωνείτε με την αποψη που εκφράζει ενας άλλος σχολιαστής, η στοιχειωδώς πολιτισμένη αντιμετώπιση ειναι να την αντικρουσετε με επιχειρήματα, η να την αγνοησετε.

Οι χυδαιες προσωπικές επιθέσεις προσβάλλουν τον χώρο που σας φιλοξενεί και κατεβάζουν απελπιστικά το επίπεδο της αντιπαράθεσης.

Πάπισσα Ιωάννα said...

NYTimes,
πρωτότυπη άποψη που δεν την έχω ξαναδιαβάσει. Και μάλιστα με έκανε να σκεφτώ πολύ για το αν έχεις δίκιο.
Σε πρώτη φάση συμφωνώ όσον αφορά στην επιστροφή του Καζαντζάκη σε παλιότερα "πιστεύω", του 19ου αιώνα, με όρους ρεαλισμού.
Δεν ξεχνώ όμως ότι χρησιμοποιεί νιτσεϊκά σχήματα και μπαίνει με την ιδεολογία-του στον μοντερνισμό που πιστεύει στο άτομο και στην ελευθερία του νου.
Από την άλλη, για τη σύνδεσή-του με καλογερίστικα πρότυπα, πράγμα που όπως λες, πηγαίνει αντίθετα με τον μοντερνισμό,
σκέφτομαι ότι οι Αθηναίοι της γενιάς του '30 δεν έκαναν καθόλου πιο μοντερνιστική και πιο πρωτοποριακή λογοτεχνία (πλην εξαιρέσεων).
Αντίθετα οι Θεσσαλονικείς (π.χ. ο Πεντζίκης) πρωτοπόρησαν πολύ πιο γρήγορα, αλλά συνάμα επανέφεραν μέσω του μοντέρνου τη χριστιανική κοσμοαντίληψη. Μοντερνισμός και θρησκεία δεν αντιτίθενται...

Ρίχνω σκέψεις στη λίμνη για να συνεχίσει να "σουφρώνει", που λέει κι ο Σολωμός.
Πατριάρχης Φώτιος

NYT Review of Books said...

Αγαπητε Πατριάρχη, ενδιαφέρουσα συζήτηση ανοίξαμε.

Το ριζικά αντίθετο στη νεωτερικη αντίληψη στοιχειο της σκέψης του Καζαντζακη -που μάλλον διαπερνά το σύνολο του έργου του- ειναι, κατα τη γνώμη μου, η σχαση και ο δυισμος του κόσμου: Πνεύμα και Υλη, και η διαρκής πάλη μεταξύ τους με όρους πάλης του Υψηλού απεναντι στο Ταπεινό/μιαρο.

Πολυ καίριες οι διαπιστώσεις σου για τους συγγραφείς της γενιάς του ´30 -με έβαλαν και μένα σε σκέψεις.
Πάντως, οι Αθηναίοι δεν έκαναν ασφαλώς πρωτοποριακή λογοτεχνία, αστικό μυθιστόρημα
έκαναν.

Πάπισσα Ιωάννα said...

NYTimes,
η σχάση του κόσμου σε Πνεύμα/ύλη ή Υψηλό/Χαμηλό είναι χαρακτηριστικό του ρομαντισμού αλλά και του μοντερνισμού. (Ο ρεαλισμός αλήθεια τι έκανε;)
Μόνο ο μεταμοντερνισμός επιχειρεί να άρει την αντίθεση και να προβάλει όλα, υψηλά και λαϊκά, άγια και μιαρά, με την ίδια ζυγαριά.
Πατριάρχης Φώτιος

NYT Review of Books said...

Αγαπητε Πατριάρχη, θα διαφωνησω. Ο ρομαντισμος, απο τον όποιον ειναι σαφώς επηρεασμένος ο Καζαντζακης, χαρακτηρίζεται πράγματι απο αυτη τη σχαση.
Ας μην ξεχνάμε ομως οτι ο ρομαντισμος ηταν αντίδραση στη νεωτερικοτητα -αποτελούσε δηλαδη επιστροφή σε προ-νεωτερικη θεώρηση του κόσμου. Η ίδια σχαση βρίσκεται και στον πυρήνα της θρησκευτικής κοσμοαντιληψης. Αυτο είπα.

Σε καθε περιπτωση, εισπράττω τον αντίλογο σου ως "φιλοφρονηση της ορθολογικής αντιρρησης", οπως το έθετε η Τζειν Ωστεν!

Anonymous said...

Όντως, "δεσποινίς" ΝΥΤ, μάλλον θα βρέξει...
το λέγαμε και με τον γείτονα προ ολίγου...

Ελ,Ελ

Πάπισσα Ιωάννα said...

Πού διαφωνούμε;

Εγώ προσέθεσα σ' αυτά που λες ότι ΚΑΙ ο μοντερνισμός διαφοροποιεί τα δύο άκρα και μόνο σήμερα με τον μεταμοντερνισμό αυτά συναιρούνται.
Κάπου σε έχασα.
Πατριάρχης Φώτιος

Πάπισσα Ιωάννα said...

Και σταματήστε, παρακαλώ!
Μια ανόητη παρεξήγηση δεν αξίζει να γίνει αφορμή για ανταλλαγή ατακών (πολύ άθλια αυτή γενική αλλά και αστεία)!
Π.Φ.

NYT Review of Books said...

Προφανώς Πατριάρχη δεν διαφωνούμε, τελικά.

ΥΓ: Δεν υπαρχει καμια ανταλλαγή. Εθεσα ενα ζήτημα στοιχειώδους ευγένειας. Κακώς, διοτι προφανώς το απηυθυνα σε αποδεκτη, του οποίου η ποιότητα υπόσχεται την απάντηση που είδες.

Anonymous said...

Ναι, Πατριάρχη Φώτιε, παρεξήγηση.
Με την "παράκρουση" αναφέρθηκα στα πρόσφατα πολιτικά γεγονότα και η δις ΝΥΤ άρχισε να με βρίζει. Και εξακολούθησε... θα κάνω αγιασμό αύριο.

Επί του σοβαρού τώρα... η φιλοσοφία είναι, για μένα, η βασική διαφορά της Λογοτεχνίας από την απλή, όποιου είδους, αφήγηση.
Πέρα από κάθε ισμό (δεν ξέρω απ' αυτά) ο Καζαντζάκης με συγκινεί ποικιλοτρόπως.
Με την "Μαγδαληνή" πάντα δακρύζω. Απλά κι ανθρώπινα.
Καληνύχτα

Ελ,Ελ

Νώντας Τσίγκας said...

Μαλλιαρό-ξεμαλλιαρό ΝΥΤ (κι εμένα κάποτε μ΄ενοχλούν οι ...Καζαντζακισμοί να πω την αληθεια γιατί ο άνθρωπος αυτός δεν αρκέστηκε να πλάσει έναν Κόσμο μα θέλησε να του γράψει και καινούργια μιλιά...) αυτό εδώ από την "Αναφορά στο Γκρέκο" είναι Ποίημα:

"Πως μπορεί να' ναι κανείς ευτυχισμένος μέσα στο ελεεινό ετούτο κορμί-κουβάρι αίμα, κόκαλα, μυαλό, κρέας, βλέννες, σπέρμα, ιδρώτα, δάκρυα κι ακαθαρσία; Πως μπορεί να' ναι κανείς ευτυχίσμενος στο σώμα ετούτο που το κυβερνά η ζήλια, το μίσος, η ψευτιά, ο φόβος, η αγωνία, η πείνα, η δίψα, η αρρώστια, τα γερατιά κι ο θάνατος; Όλα τραβούνε στη φθορά, χόρτα, έντομα, ζώα, άνθρωποι.. κοίταξε πίσω σου εκείνους που δεν υπάρχουν πια.. κοίταξε πίσω σου εκείνους που δεν υπάρχουν ακόμα. Οι άνθρωποι ωριμάζουν σαν τ'αστάχυα, πέφτουν σαν τ'αστάχυα, ξαναφυτρώνουν. Οι απέραντοι ωκεανοί ξεραίνουνται, θρύβουνται τα βουνά, το άστρο το πολικό σαλεύει κι οι θεοί εξαφανίζουνται...".