“Και τώρα δεν είναι αργά” του Κώστα Αρκουδέα και “Γκιακ” του Δημοσθένη Παπαμάρκου

Είναι η βεντέτα μια επίκαιρη έννοια, που ξαναδουλεύεται σήμερα από τους λογοτέχνες σαν κώδικας τιμής; Πόσο αναδεικνύει αισθήματα ή τραγικότητες σε μια εποχή άλλης ηθικής και νομικής δικαιοσύνης; Δυο βιβλία επεξεργάζονται το θέμα της εκδίκησης, βγαλμένης από τις “αρχαϊκές” κοινωνίες της αρβανίτικης Φθιώτιδας και της σκληροτράχηλης Μάνης.

 

Ελληνικός πολλά βαρύς και όχι:
Κώστας Αρκουδέας “Και τώρα δεν είναι αργά” εκδόσεις Κουκουνάρι 2014
Δημοσθένης Παπαμάρκος “Γκιακ” εκδόσεις Αντίποδες 2014

 

          Είχα ακούσει καλά λόγια από έναν φίλο για τον “Πειρατή”, μυθιστόρημα του Αρκουδέα που εκδόθηκε το 2003. Τώρα ο ίδιος συγγραφέας επεξεργάζεται τη νουβέλα, που είχε αποτελέσει τη μήτρα για τον “Πειρατή”, και την εκδίδει με ξυλογραφίες του Νίκου Σταυρακαντωνάκη. Η Μάνη συνάντησε την Κρήτη!

          Κι όντως η σύμπραξη στηρίζεται σε έναν κοινό κώδικα αξιών, που ενώνει την ηθική των δύο τόπων. Η νουβέλα αποτυπώνει ακριβώς το αξιακό σύστημα της Τραχήλας, ενός χωριού της δυτικής Μάνης, όπου ο Τζανέτος Γερακέας, προύχοντας του τόπου, οπλίζει το χέρι του δεκαπεντάχρονου γιου-του για να σκοτώσει την αδελφή-του Μαρίκα, η οποία βρέθηκε την πρώτη νύχτα του γάμου-της ατιμασμένη. Ο γαμπρός, ξενόφερτος λαδέμπορος, την επιστρέφει στον Τζανέτο με το στίγμα της “πειραγμένης” και φεύγει με τη φίλη της νεκρής Κλειώ. Μετά το φονικό ο Τζανέτος συνειδητοποιεί ότι μάλλον δεν έφταιγε η κόρη-του για την πομπή-τους…

          Η νουβέλα στηρίζεται στην τιμή της κοπέλας που πρέπει να μείνει ανέπαφη μέχρι τον γάμο, στην τιμή του πατέρα που οφείλει να τιμωρήσει την απρεπή κόρη, στην τιμή του αδελφού που είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει την παραδοσιακή αίσθηση της εκδίκησης. Ξεκινά ως επιστολικό λογοτέχνημα, γραμμένο από τον Πότη, και συνεχίζει στον ίδιο τόνο, επιστολιμαίο με σκόπιμη λήθη στο δεύτερο πρόσωπο, να μιλάει για τον τρόπο με τον οποίο η Μάνη καθορίζει τη μοίρα των ανθρώπων-της. “Η Μάνη”, λέει σε κάποιο σημείο, “είναι γεμάτη πλάσματα που ζητάνε το αίμα τους πίσω”.

          Η αφήγηση κύλησε ομαλά, η ιστορία εξελίχθηκε χωρίς κενά, το τέλος κράτησε τη μικρή-του έκπληξη… Ωστόσο, ο στόχος της συγγραφής της νουβέλας παραμένει άδηλος, αφού ούτε κάτι καινοτόμο διαβάσαμε, ούτε μια διεκτραγώδηση της ιστορίας είδαμε. Το αίμα μίλησε από μόνο-του, σαν το “Γκιακ” του Παπαμάρκου, κι ο αναγνώστης διάβασε μια καλογραμμένη (αναμενομένη) νουβέλα, που μπόρεσε δείξει νοοτροπίες και ήθη.

 

          Απ' την άλλη, στα διηγήματα του Παπαμάρκου είδα πάλι την αφηγηματική δεξιότητα που είχα ξαναδεί στην προηγούμενη συλλογή-του με τον τίτλο “Μεταποίηση”. Εξαιρετική γραφή, εύστοχα διαμορφωμένο ύφος, που αναδεικνύει το αρβανίτικο ιδίωμα, τη χωριάτικη προφορά, τον τρόπο εκφοράς του λόγου από τη γενέτειρα του συγγραφέα Μαλεσίνα. Ο αναγνώστης στέκεται έκθαμβος μπροστά στην πιστή απόδοση της ντοπιολαλιάς και μέσω αυτής αντιλαμβάνεται την ψυχολογία των απλών ανθρώπων.

          Οι ιστορίες σχετίζονται, άμεσα ή έμμεσα, με τη Μικρασιατική εκστρατεία και τις συνέπειές-της στους απλούς ανθρώπους που την έζησαν και γύρισαν πίσω με το στίγμα-της. Όμως, όπως εννοεί και ο τίτλος (γκιακ = αίμα αλλά και νόμος του αίματος, δηλαδή εκδίκηση), στις περισσότερες από αυτές αναδεικνύεται η τιμή που οδηγεί τους φορείς-της σε πράξεις εκδίκησης, για να διασωθεί η οικογενειακή και προσωπική υπόληψη. Γι’ αυτό μοιάζει με τη μανιάτικη τιμή του Αρκουδέα, συνδέοντας το τοπικό δίκαιο με ανάλογα έθιμα σε άλλες περιοχές. Μένει να δούμε ένα αντίστοιχο από την Κρήτη, όπως π.χ. το “Κοστούμι στο χώμα” της Καρυστιάνη, για να συμπληρωθεί η τριάδα των περιοχών που έχουν τροφοδοτήσει με τη βεντέτα-τους το λογοτεχνικό σώμα.

          Ωστόσο, είδα στην τελευταία συλλογή του Παπαμάρκου μια ισχνότητα ως προς το εύρος της ιδέας-του. Είδα διηγήματα κλειστής εμβέλειας, αφού το αίμα και η εκδίκηση δεν μου προσέφερε τη γοητεία και τον σοκαριστικό αιφνιδιασμό που μου είχαν προσφέρει τα κείμενα της “Μεταποίησης”. Εκεί η βία και η παρουσία του κακού ερχόταν να ταράξει τα λιμνάζοντα νερά, να προκαλέσει μικρά σοκ στον αναγνώστη. Εδώ, ο αιφνιδιασμός απουσιάζει, οι ιστορίες εξελίσσονται χωρίς καμπές, η τιμή και η εκδίκηση δεν έχουν να προσφέρουν κάτι καινούργιο στους αποδέκτες-τους. Εξαιρετικός χειρισμός μιας κεντρομόλου (κλειστής, δηλαδή περιορισμένης) ιδέας. 

{Ο πίνακας κορυφής είναι "Ο Φόνος" του Paul Cezanne (1867). Οι εικόνες που στολίζουν το κείμενο είναι παρμένες από www.tresorhotels.com, www.mothersblog.gr, www.ecclesia.gr, www.im-leka.gr και www.onalert.gr}

Πατριάρχης Φώτιος