Η ηθική της συγγένειας

          Η «Φανταστική περιπέτεια» (1985) του Αλέξανδρου Κοτζιά είναι ένα εξαιρετικό μυθιστόρημα που εν μέσω σοσιαλιστικής ευφορίας της δεκαετίας του ’80 καταδεικνύει την πνευματική-μας μετριότητα (για να μην πω, μυωπία), τον καλλιτεχνικό-μας αρριβισμό, τη χρήση των κρατικών μέσων για άνοδο, την απουσία αυτογνωσίας από τον Νεοέλληνα που αδυνατεί να δει το πραγματικό ανάστημά-του. Είναι όντως ένα ευστοχότατο και αρτιότατο από πλευράς τεχνικής κείμενο, για το οποίο μάλιστα, με αφορμή και την επανέκδοσή-του από τον Κέδρο, είχα αποφασίσει να μιλήσω (στις τακτικές αναδρομές του Βιβλιοκαφέ σε κλασικά-μας λογοτεχνήματα) την 1^η Απριλίου.

          Κι εκεί που εκδίδεται πάλι το έργο του Αλέξανδρου Κοτζιά, η κόρη-του, Ελισάβετ Κοτζιά, έγκριτη και καθιερωμένη κριτικός της Καθημερινής, δημοσιοποιεί χθες στη στήλη-της «Διακρίνοντας» μια παρουσίαση του έργου αναδεικνύοντας τα βασικά ιδεολογικά-του στοιχεία. Το ερώτημα που σκαρφάλωσε αμέσως στον φλοιό του εγκεφάλου-μου είναι αν ήταν δέον να μιλήσει για το έργο του πατέρα-της ή όχι.

          Ας υποθέσουμε ότι η ίδια το σκέφτηκε, όπως και πολλοί άλλοι που τέθηκαν αντιμέτωποι με το δίλημμα να επαινέσουν συγγενή-τους ή όχι. Κι αφού το σκέφτηκε, ας φανταστούμε με τη σειρά-μας τι ήταν αυτό που τελικά την έκανε να γράψει μια τέτοια βιβλιοκρισία.

I.            Το έργο καταξιωμένων ανθρώπων δεν περιορίζεται, και όλοι, ακόμα και οι συγγενείς-τους, μπορούν να καταφεύγουν σ’ αυτό για να το αναδείξουν.

II.          Ένας κριτικός (μία κριτικός εν προκειμένω) δεν μπορεί να αποκλείει από τη στήλη-της έργα που έχουν καταξιωθεί και η έκδοσή-τους είναι γεγονός το οποίο δεν μπορεί να προσπεράσει.

III.        Αν ήταν νέο μυθιστόρημα, τότε πιθανόν αυτό να λειτουργούσε ανασταλτικά, αλλά μετά το πέρασμα μιας εικοσιπενταετίας τέτοια κωλύματα μπορούν να υποχωρήσουν.

Τι θα πει όμως ο μέσος αναγνώστης που ξέρει τη συγγένεια;

Θράσος! Ύβρις! Μέσα σε μια κοινωνία ευνοιοκρατίας και συγγενοκρατίας, από την πολιτική ως τη μουσική κι από το θέατρο ως την εργασία, σε μια κοινωνία προσωποπαγούς αλληλοϋποστήριξης (συντεχνιακής, πολιτικής, τοπικιστικής κ.λπ.), έρχεται και η κριτική με τη δύναμη του δημόσιου βήματος που διαθέτει να μεροληπτήσει (αν όχι να διαφημίσει) το έργο συγγενούς και να γράψει γι’ αυτό με ορατή -έστω και διακριτική- την πρόθεση να το προωθήσει ως σημαντικό.

Προσωπικά δεν θα το έλεγα «θράσος», παρόλο που διαφωνώ με την απόφαση της Κοτζιά, πιο πολύ για την τακτική αυτή και λιγότερο για την ίδια την πράξη.

Το πρώτιστο είναι ότι, επειδή ακριβώς ο καθένας θα μπει στον πειρασμό να επιφυλαχθεί για την καθαρότητα της πρόθεσης, η κριτικός θα έπρεπε να αποφύγει την πράξη. Μια γνωστή ρήση, αν και κοινότοπη, είναι χρήσιμη εδώ: «Η γυναίκα του Καίσαρα όχι μόνο πρέπει να είναι τίμια, αλλά να φαίνεται κιόλας». Ακόμα κι αν ισχύουν όλα τα Ι, ΙΙ, ΙΙΙ κ.ο.κ., δεν θα έπρεπε η Κοτζιά να διαφυλάξει την καθαρότητα του ονόματός-της και να μην αφεθεί έκθετη στην καχυποψία του κοινού;

Μα να μη μιλήσει ποτέ για το έργο του πατέρα-της, ο οποίος σημειωτέον είναι ένας από τους σημαντικότερους μεταπολεμικούς πεζογράφους-μας; Ασφαλώς ναι. Αλλά όχι μεμονωμένα, όχι η “Ελισάβετ” να γράψει για τον “Αλέξανδρο” (εννοώ τα υπαρκτά πρόσωπα), αλλά η Κοτζιά (η κριτικός και ο θεσμός που εκπροσωπεί) να μιλήσει γενικά λ.χ. για την πεζογραφία της αμφισβήτησης και να περιλάβει και τον Κοτζιά, να γράψει κάτι ευρύτερο για την Ελλάδα που κυοφορούσε δεκαετίες τώρα την κρίση-της και να μιλήσει φυσικά και για τη «Φανταστική περιπέτεια», να δημοσιεύσει κείμενό-της για ευρύτερα χαρακτηριστικά της λογοτεχνίας και να παραδειγματίσει και με έργα του πατέρα-της.

Από την άλλη, κανείς δεν είναι ες αεί καταξιωμένος και ενταγμένος για πάντα στον Κανόνα, ώστε να δικαιολογεί κανείς μια αμερόληπτη και εκ των πραγμάτων αιτιολογημένη αναφορά στο έργο-του, κανείς κριτικός δεν είναι αντικειμενικός κριτής ώστε να μπορεί να στέκει έξω από την εθνική-μας κουλτούρα και να μιλά ουδέτερα και ερμηνευτικά, κανείς δεν πρέπει να λειτουργεί με τη λογική των ακαδημαϊκών καθηγητών, που όταν τους ρώτησαν γιατί τέτοια οικογενειοκρατία στις πανεπιστημιακές σχολές, απάντησαν: «Μα μπορούμε να αποκλείσουμε τους γιους και τις κόρες-μας, αν έχουν τα προσόντα;». Τελικά στην Ιατρική λ.χ. “μόνο” οι κατιόντες συγγενείς των καθηγητών είχαν τα προσόντα!

Αυτή η φανερή σύνδεση κριτή και κρινόμενου στο ορατό πλαίσιο της συγγενικής σχέσης, αφήνει κερκόπορτες για υποψίες που δεν θέλω να παραδεχτώ, για τις άδηλες δηλαδή σχέσεις γενικά της κριτικής και των συγγραφέων στο πλαίσιο άλλων διαπροσωπικών σχέσεων και την εύνοια του κριτικού απέναντι στο πρόσωπο του συγγραφέα και όχι στο έργο-του.

Με όλο τον θαυμασμό για το έργο του Αλέξανδρου Κοτζιά, με όλο τον σεβασμό για την κριτική πέννα της Ελισάβετ Κοτζιά, νομίζω ότι ήταν άτοπο.

Πατριάρχης Φώτιος