“ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’60” του Θανάση Βαλτινού

Είναι δυνατόν να είναι μυθιστόρημα αυτό που δεν έχει αφήγηση, ούτε χαρακτήρες, ούτε δομή και δράση; Τι λογοτέχνημα είναι αυτό που δεν μπορεί να συνθέσει το υλικό-του αλλά το αφήνει πάνω στο χειρουργικό τραπέζι σαν πτώμα, ή πάνω στο σεντόνι του ερευνητή σαν σύνολο από αρχαιολογικά ευρήματα που δεν συνέχονται; 

Γλυκό κουταλιού:

Θανάσης Βαλτινός

“Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60”

Στιγμή

1989

Βιβλιοπωλείον της Εστίας

2006

          Το πρώτο πράγμα που κλονίζει την αναγνωστική επανάπαυση είναι ο αποσπασματικός χαρακτήρας του έργου, σε τέτοιο βαθμό που αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται όντως για μυθιστόρημα ή αν είναι απλώς ένα αρχείο αποκομμάτων, μια προκαταρκτική δουλειά έρευνας. Κι αυτό γιατί αποτελείται από άρθρα εφημερίδων, ποικίλες επιστολές προς τη ΔΕΜΕ (υπηρεσία μετανάστευσης) και την κα. Μίνα (ραδιοφωνικό παραγωγό που απαντούσε σε ερωτικής φύσης προβλήματα), αγγελίες, ανακοινωθέντα και άλλα τέτοια ντοκουμέντα που αποδίδουν τη δεκαετία του ’60 με έναν παράξενο, ανοίκειο και αντιμυθιστορηματικό τρόπο.

          Το βιβλίο μπορεί να διαβαστεί άναρχα, αν και συχνά τα κείμενα που το αποτελούν συνδέονται συνειρμικά ή διαισθητικά μεταξύ-τους. Το έργο δεν έχει ήρωες ούτε καν πρόσωπα που επανεμφανίζονται πάνω από τρεις-τέσσερις φορές, εκτός αν κανείς θεωρήσει πρωταγωνίστρια την ίδια τη δεκαετία του ’60 ή αν πιστέψει ότι ο συγγραφέας επέλεξε τον απλό ανώνυμο ή αφανή Έλληνας της εποχής για να τον αναδείξει σε πρωτεύοντα άξονα της ελλαδικής περιπέτειας. Το βιβλίο συναιρεί το ιδιωτικό με το δημόσιο, το πλαστό με το πραγματικό, το μικροαστικό με τον απόηχο των διασημοτήτων. Τα 300 τόσα κομμάτια λόγου αποτελούν μια τοιχογραφία που αφήνει τον αναγνώστη να συνθέσει το όλο σκηνικό και να δομήσει -μέσα από την αποδόμηση του κειμένου- το ελληνικό κοινωνικό μόρφωμα.

          Από μορφολογική άποψη, ο αναγνώστης βρίσκεται στο κενό, αφού συναντά το χαοτικό συνονθύλευμα της συμπαράθεσης και όχι της σύνθεσης. Η συνεκτικότητα είναι μηδαμινή, αφού ο μόνος άξονας είναι οι χρονολογικές ενδείξεις που ξεκινούν από το 1960 και καταλήγουν στο 1969. Η γνωστή Ελλάδα των πολιτικών ανακατατάξεων και της απριλιανής χούντας παρουσιάζεται από την ανάποδη, από την πίσω ραφή του υφάσματος, αφού ο απλός άνθρωπος, συχνότατα αγράμματος, που θέλει να φύγει ως μετανάστης και η άβγαλτη ερωτευμένη που γράφει στη κυρία Μίνα ζητώντας συμβουλές συνθέτουν τον καμβά μιας «επαρχιώτικης» κοινωνίας, που παραπαίει από τη φτώχια αλλά και την αφέλεια, που θέλει να ορθοποδήσει αλλά συνάμα είναι δέσμια των αγκυλώσεων της νοοτροπίας και της μιζέριας-της.

Είμαστε ήδη στο ιδεολογικό κέντρο του έργου: οι μεγάλες αφηγήσεις των πολιτικών και εθνικών γεγονότων υποχωρούν στο κοινωνικό εκ της βάσεως στρώμα των απλών ανθρώπων που ζουν το παρόν-τους, αδιαφορούν για την υψηλή πολιτική, εκφράζουν απλά και αυθόρμητα το ελληνικό είναι, όχι στον λόγο της επίσημης ιστορίας αλλά στην ομιλία της καθημερινής ζωής. Ο αναγνώστης ξαναδιαβάζει, κυριολεκτικά, την Ελλάδα, όχι μέσω των επίσημων πηγών, αλλά με τα οικεία μάτια των προγόνων-του, που όμως ως μαρτυρίες λένε το αυτονόητο.

          Δεν ξέρω αν εύκολα κανείς θα χαρεί αισθητικά το έργο. Είναι ορισμένες σταθερές που κρατούν τη σκέψη σε μια πιο συντηρητική αντίληψη της λογοτεχνικότητας. Ίσως πολύ λίγοι εντέλει έχουν διαβάσει το μυθιστόρημα. Το ξάφνιασμα όμως της παράταξης που ευαγγελίζεται ο μεταμοντερνισμός, το χαμένο κέντρο που θα μπορούσε να ανασυσταθεί (μοντερνιστική λογική) αλλά μάλλον πρέπει να θεωρηθεί οριστικά χαμένο (μεταμοντέρνα στάση), η απουσία πρωταγωνιστών, η έλλειψη αφηγηματικού άξονα, η χρήση καθημερινών, αντιλογοτεχνικών κειμένων, η ανάδειξη του απλού και καθημερινού συμβάντος, η αντι-ιστορική ανάγνωση της κοινωνίας, ο υπαινιγμός και η έμμεση ειρωνεία, η ανασκαφή αφανών κοιτασμάτων και ιδεών, ο εκδημοκρατισμός του λόγου κ.ο.κ. μπορούν (και νομίζω πολλοί τον μιμήθηκαν) να ανακατατάξουν το αναγνωστικό στερεότυπο και να υπονομεύσουν γόνιμα την έννοια του μυθιστορήματος. Το τελευταίο μπορεί με τα «Στοιχεία» να κλονίζεται, αλλά σίγουρα  ο κλονισμός αυτός μπορεί να είναι και η αφορμή για ξανακοίταγμα των λογοτεχνικών-μας δογμάτων.

          Το βιβλίο πήρε το 1990 το Κρατικό βραβείο μυθιστορήματος.

[Οι φωτογραφίες λήφθησαν από τους εξής ιστότοπους: christiannaloupa.wordpress.com (2), fabiatou.com, kokkinorachi.gr]

Καλό μήνα

Πατριάρχης Φώτιος