“Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου” του Φίλιππου Φιλίππου

29 Μαΐου 1453: η Μεγάλη Τρίτη της ρωμιοσύνης ανέδειξε έναν ακόμη ήρωα ο οποίος βρέθηκε ακούσια στη δίνη των εξελίξεων αλλά εκούσια ανέλαβε την ευθύνη της αυτοθυσίας (ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΙΣΤΟΡΙΑ, αρ. 4).
 

Βυζαντινός καφές με γάλα:

Φίλιππος Φιλίππου
“Ζωή και θάνατος του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου”
εκδόσεις Ψυχογιός
2013

Πριν από το διάβασμα:                  Αρχίζω μαγκωμένος για το τι θα συναντήσω. Μια βιογραφία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, μια οποιαδήποτε βιογραφία, θα είναι μια εύπεπτη διδασκαλία ιστορίας; Δηλαδή με αφηγηματικό τρόπο θα μάθω για τη ζωή του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου και την τραγική-του πτώση; Ή μήπως θα είναι μια ανατροπή των δεδομένων με αποκάλυψη άλλων αληθειών, μυθοπλαστικών προφανώς, όπως έκανε η Βιτάλη στην “Ιερή παγίδα”; Και τότε πέφτω στον υπότιτλο “μυθιστορηματικό χρονικό”. […;] Χρονικό, που, αν δεν κάνω λάθος, ακολουθεί τα γεγονότα εν είδει ιστορικής μαρτυρίας, αφήγησης, ξεδιπλώματος, με έμφαση στα γεγονότα και στις συνθήκες. Η λέξη “μυθιστορηματικό” φωνάζει για τη λογοτεχνική, δηλαδή αισθητική, μετουσίωση της ιστορίας σε κείμενο. Με λυρισμό και πλαστά στοιχεία; Με την ελευθερία της φαντασίας; Με συμπλήρωση των λεπτομερειών από το ευφάνταστο χέρι του συγγραφέα; Μπαίνω στο βιβλίο με την επιφύλαξη να θρονιάζεται πάνω στο μυαλό-μου, σαν μολύβι ξυλουργού πάνω στο σκονισμένο-του αυτί.

Ξεκινώντας το βιβλίο:                    Η πρώτη επαφή αποφέρει ένα καλό, ένα κακό κι ένα ενδιαφέρον. Από τη μία, η αφήγηση της ιστορίας δεν είναι απλώς μια εξιστόρηση των γεγονότων περί την 29^η Μαΐου 1453, αλλά σε πολλά σημεία έρχονται νεότεροι διανοητές, διανοητές και όχι ιστορικοί, όπως ο Μαρξ, ο Λένιν, ο Φρόυντ κ.ο.κ., να στίξουν το χρονικό του Φιλίππου και να αναδείξουν πλευρές της ανθρώπινης προσωπικότητας. Από την άλλη, συμπεράσματα του τύπου:

           

             α. Ο Φρόιντ έχει αποδείξει ότι η αποχή από το σεξ προκαλεί ψυχοσωματικά προβλήματα

            β. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δεν αναφέρεται να έχει στα πενήντα-του χρόνια τέτοια συμπτώματα

            Άρα: ο Κ.Π. θα είχε “μνηστή”, μετά τη δις χηρεία-του.

       

είναι αφελή. Είναι βέβαια ενδιαφέρον που ο Φιλίππου προσπαθεί να βρει πίσω από τις λέξεις των ιστορικών της εποχής στοιχεία μιας άλλης πραγματικότητας και έτσι να πλάσει ένα λογοτεχνικό σύμπαν, που ενσφηνώνεται στο ιστορικό, αλλά, αν οι σκέψεις-του δεν στηρίζονται σε μια αληθοφανή βάση, τότε θα διαβάσω μια παρωδία ιστορίας.  

Προχωρώντας το βιβλίο:               Μπορεί κανείς να χαρεί την αφήγηση που δεν βαλτώνει, δεν κάνει κοιλιές, αφηγείται και σκέφτεται παράλληλα, προκαλεί συγκίνηση. Ο Φιλίππου γράφει σε μια εποχή αντι-ηρωισμού για τον Κ.Π. ως ήρωα, συγκρίνοντάς-τον με τον Λεωνίδα. Ο αναγνώστης εισπράττει το δέος μπροστά στον τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα, που επέλεξε να πέσει παρά να φυγοπονήσει.

            Από την άλλη, η ιστορική-του ματιά μπάζει πανταχόθεν. Εξακολουθεί να βγάζει συμπεράσματα, που θα μπορούσαν να συγχωρεθούν αν εξάγονταν ποιητική αδεία, αλλά προβάλλονται ως πορίσματα συλλογισμών. Έτσι, λ.χ. καταδικάζει τον Σχολάριο επειδή διαχωρίζει Έλληνες και χριστιανούς σε μια εποχή που Έλληνας σήμαινε (κατά μία σημασία) ειδωλολάτρης και φορέας του αρχαιοελληνικού πνεύματος.

Το ιστορικό, αφηγηματικό και ιδεολογικό πλαίσιο:                Ο αναγνώστης είναι σίγουρο ότι μαθαίνει ιστορία για τις τελευταίες δεκαετίες του Βυζαντίου. Κι επειδή ο ρόλος της λογοτεχνίας (όσο κι αν λέγεται ότι το βιβλίο είναι “μυθιστορηματικό χρονικό”) είναι η θέαση της ιστορίας κι όχι η μάθησή-της, το έργο του Φιλίππου έχει και άποψη, αφού επιχειρεί να ερμηνεύσει τις συνθήκες και τις αιτίες υπό τις οποίες ήλθε νομοτελειακά η άλωση της Πόλης. Αυτό το πετυχαίνει με θελκτικό τρόπο, καθώς αφηγείται ρωμαλέα, δεν εμμένει σε μια χρονολογική σειρά αλλά πηγαινοέρχεται σαν άλλος Όμηρος από το στρατόπεδο των Ελλήνων σ’ αυτό των Τούρκων, κινείται διακειμενικά με αναδρομή σε πηγές και σε νεότερους ιστορικούς, κάνει παρεκβάσεις για να εξηγήσει το παρελθόν κι όλα αυτά σε μια έντονη αφηγηματική οικονομία.

            Τέλος, ο Φιλίππου προσπαθεί να έχει και άποψη, έστω κι αν δεν είναι ιστορικός. Αυτό είναι αφενός επίφοβο, γιατί ο συγγραφέας λειτουργεί παλαιο-ιστορικά και ψάχνει τα περί της Άλωσης με μεθόδους που έχουν ξεπεραστεί από τη σύγχρονη ιστοριογραφία. Ωστόσο, συγχωρείται επειδή μιλάμε για αφηγητή κι όχι για ιστορικό. Η ιδεολογική-του ματιά θεωρεί τον Κωνσταντίνο “καταραμένο”, δεμένο σε μια μοίρα που δεν θα μπορούσε να αποφύγει ό,τι κι αν έκανε, ενώ παράλληλα επιρρίπτει ευθύνες στους Ανθενωτικούς, που δεν συνέτρεξαν να συναινέσουν στην Ένωση των Εκκλησιών, ώστε να αποσοβηθεί η πτώση της Κωνσταντινούπολης. Καταλογίζει πολιτικές ευθύνες σε εκκλησιαστικούς κύκλους, λες και η Ένωση δεν έπρεπε να κριθεί με θεολογικά κριτήρια αλλά με πολιτικά. Αυτό σημαίνει την υποταγή του δόγματος σε κρατικές σκοπιμότητες και τη μετατροπή της Εκκλησίας σε ancilla imperationis. Αλλά μήπως σ’ αυτό δεν φταίει ο συγγραφέας, αλλά η ίδια η συμπλοκή θρησκείας και κράτους σε τέτοιες περιόδους;  Ιδεολογικά λοιπόν ο Φιλίππου θεωρεί τους Ανθενωτικούς δυνάμει προδότες και καυτηριάζει τη θρησκοληψίες-τους και τη φανατική προσκόλληση σε πρακτικές που δεν θα έφερναν την πολυπόθητη σωτηρία.

Κλείνοντας το βιβλίο:                    Από ιστορικής άποψης έμαθα πράγματα, μυήθηκα σε μια εποχή και στο παρασκήνιό-της, είδα απόψεις και κονταροχτυπήθηκα με τις ερμηνείες του Φιλίππου, ο οποίος παρότι διαβασμένος δεν έχει τη βαθιά επιστημονική στόφα να χρησιμοποιήσει πειστικά τις πηγές-του. Από μυθιστορηματικής άποψης πείστηκα ότι ο συγγραφέας μπορεί να περνοδιαβαίνει τα χρονικά επίπεδα, να προσδίδει τραγικότητα, να παρακολουθεί τους ήρωές-του με αγάπη. Ίσως  στο μέλλον διαβάσω κάποιο μυθιστόρημά-του για να επαληθεύσω αυτήν την εικόνα.

            Γενικά θα κρατήσω το έργο όχι στο ράφι με τη λογοτεχνία αλλά σ’ αυτό με τα ιστορικά κείμενα, ώστε να το συμβουλεύομαι ως φιλοπερίεργος ιστοριοδίφης.

 

[Οι φωτογραφίες, εκτός των δύο της Κωνσταντινούπολης που είναι δικές-μου, λήφθησαν από: kopanakinews.wordpress.com, www.pheidias.gr, facadax.com, apantaortodoxias.blogspot.com, www.onalert.gr και blogs.sch.gr]

Πατριάρχης Φώτιος